فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 11، شماره 4، زمستان 97 ، شماره پی در پی 42

بحثی در شناخت و بررسی تفسیر کهن بحر الموّاج و سراج الوهّاج و تمایزهای سبکی تفسیری آن

صفحه (61 - 80)
سید امیر جهادی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : پاییز 96
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : زمستان 96

چکیده
بسیاری از آثار متقدم تفسیری تا کنون شناخته و بررسی نشده اند. از زمره این آثار باید از تفسیر کهن بحر الموّاج و سراج الوهّاج اثر خامه مولانا شهاب الدین عمر دولت آبادی در نیمه اوّل سده هشتم قمری یاد کرد که هنوز مورد تصحیح و بررسی قرار نگرفته است. مسئله اصلی پژوهش در ناشناخته بودن این اثر از جهات مکتب تفسیری، ویژگیهای زبانی، ادبی و ساختاری است. مکتب تفسیری بحر الموّاج به روش تفاسیر اهل سنت و مأثور است. در جای جای متن، به قصص و روایات داستانیِ قرآنی استناد شده است. بارزترین خصوصیت این اثر، جنبه بررسی-های صرفی و نحوی کلام قرآن است که البته به قصد ایضاح بیشتر و رفع ابهام انجام گرفته است. مفسر ذیل هر آیه از ساختار خاصی سود جسته است که سبب شده مطالب در نظم خاصی عرضه شوند. زبان این اثر بسیار کهنه تر از زبان نثر سده هشتم قمری است و بیشتر به به نثر مرسل غزنوی میماند. جملات کوتاه، تاثیر پذیری از نحو عربی در ترجمه آیات قرآن و گاه سره نویسی از دیگر ویژگیهای زبانی این تفسیر است. مفسر در ترجمه آیات قرآن از شیوه ترجمه تفسیری و آزاد سود جسته است. در ضمن نثر گهگاه اسجاع ساده و اشعار عربی و ابیات فارسی به کار رفته است. نویسنده در این مقاله کوشیده تا از منظر روش تحلیل و توصیف محتوا به شناساندن و بررسی مکتب تفسیری و ویژگیهای زبانی، ادبی و ساختاری بحرالموّاج بپردازد و حتی الامکان پرده زمان و خمول را از چهره احوال و آثار شهاب الدین عمر دولت آبادی بزداید.

کلمات کلیدی
شهاب الدین عمر , قرآن , تفسیر , بحرالمواج , نثر فارسی

• آسه، جواد. (1389). «نقد ترجمه های قرآن در پرتو تاملات نحوی». ترجمان وحی. سال چهاردهم. شماره اوّل. صفحات 23-4.
• ابجدالعلوم، جلد 3. (1420ق). ص‍دی‍ق‌ ح‍س‍ن‌ خ‍ان‌، م‍ح‍م‍د ص‍دی‍ق‌وضع‌ حواشیه‌ و فهارسه احمد‌شمس الدین. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
• الاع‍لام‌ : ق‍ام‍وس‌ ت‍راج‍م‌ لاش‍ه‍ر ال‍رج‍ال‌ و ال‍ن‍س‍اء م‍ن‌ ال‍ع‍رب‌ و ال‍م‍س‍ت‍ع‍رب‍ی‍ن‌ و ال‍م‍س‍ت‍ش‍رق‍ی‍ن، جلد 1، (1365ق). زرک‍ل‍ی‌، خ‍ی‍رال‍دی‍ن‌. بیروت: دارالعلم للملایین.
• الاع‍لام‌ ب‍م‍ن‌ ف‍ی‌ ت‍اری‍خ‌‌ال‍ه‍ن‍د م‍ن‌‌الاع‍لام‌‌ال‍م‍س‍م‍ی‌ ب‍" نزهه‌الخواطر و بهجه‌المسامع و النواظر، جلد 3. (1420ق). ح‍س‍ن‍ی‌ لکهنوى، ع‍ب‍دال‍ح‍ی‌ب‍ی‍روت‌: دار اب‍ن‌ ح‍زم‌.
• انواع نثر فارسی (1392). رستگارفسایی، منصور ، تهران: سمت.
• ایضاح المکنون فی الذیل علی الکشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، جلد 1. (1364ق). بغدادی، اسماعیل بیروت: دار احیاء التراث العربی: مؤسسه التاریخ العربی.
• تاریخ ادبیات در ایران، جلد 5 بخش 3. (1378).صفا، ذبیح الله تهران: انتشارات فردوس‏.
• تأویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق کاشانی. (1383). لوری، پیر، ترجمه زینب پودینه آقائی،‌ تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.
• تفسیر بحر الموّاج و سراج الوهّاج (ربع ثانی)، . (بی تا). شهاب الدین دولت آبادینسخه خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 78677-11316. 422 برگ.
• تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. (1373). نویا،پل، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی،‌ چاپ اول.
• الذریعه الی تصانیف الشیعه (1409ق). الجزء الثالث آقابزرگ طهرانی، بیروت: دارالأضواء.
• ریپین، اندرو. (1382). «مروری بر تاریخچه تفسیر و تفسیر نگاری». مترجم مهرداد عباسی. پژوهشهای قرآنی. شماره 35 و 36. صفحات 200-225.
• ساختار و تأویل متن (1378). احمدی، بابک. ، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.
• سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی (1386). بهار، محمّدتقی ، جلد1، تهران: امیرکبیر.
• شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحکم (1370). آشتیانى، سید جلال الدین، ‏تهران: انتشارات امیرکبیر.
• شکرانی، رضا. (1380). «درآمدی برتحلیل ساخت های نحوی قرآن و ترجمه آن به فارسی». مقالات و بررسیها. دفتر 69. صفحات 29-13.
• فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. (1376)، جلد 35، زیرنظر: عبدالحسین حائری. به‌اهتمام: علی صدرایی‌خویی. قم: حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات.
• فهرست واره دست نوشت های ایران:(دنا)، جلد 2. (1389).درایتی،مصطفی تهران:کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• کریمی، محمود و دیگران. (1395). «دوگان کلام محوری - انسان محوری، رویکردی نو در گونه شناسی تفاسیر عرفانی». پژوهش دینی. شماره 33. صفحات 49-31.
• م‍ع‍ج‍م‌ال‍م‍ول‍ف‍ی‍ن‌: ت‍راج‍م‌ م‍ص‍ن‍ف‍ی‌ال‍ک‍ت‍ب‌ال‍ع‍رب‍ی‍ه، جلد 1،. (1414 ق). عمررضاکحاله، ب‍ی‍روت‌: م‍وس‍س‍ه‌ال‍رس‍ال‍ه‌.
• نظری، یوسف. (1395). «وجوه ابهام یا ایهام نحوی در زبان عربی و تأثیر آن بر ترجمه قرآن کریم». دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش در زبان و ادبیات عربی. سال 6. شماره15. صفحات 89-63.
• نیل ساز، نصرت و زرین کلاه، الهام. (1391). «بررسی و نقد دیدگاه ونزبرو دربارۀ گونه شناسی و سیر تاریخی تطور تفاسیر کهن با تکیه بر تفسیر مجاهد». پژوهش های قرآن و حدیث. سال چهل و پنجم. شماره یکم. صفحات 210-189.
• ه‍دی‍ه‌ ال‍ع‍ارف‍ی‍ن‌: اس‍م‍اءال‍م‍ول‍ف‍ی‍ن‌ و آث‍ار‌ال‍م‍ص‍ن‍ف‍ی‍ن (1951م). ب‍غ‍دادی‌، اس‍م‍اع‍ی‍ل‌،‌ جلد 1، بغداد: المثنی.
• هر منوتیک،‌ کتاب و سنت: (فرآیند تفسیر وحی) (1379). مجتهد شبستری،‌ محمد. تهران: انتشارات طرح نو،‌چاپ چهارم.
• یاحقی،محمّدجعفر. (1361). «مقدمه ای بر متون تفسیری پارسی». جستارهای ادبی. شماره های 57 و 58. صفحات 163- 194.
• " " "