ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 7، مهر 1404 ، شماره پی در پی 113

بروز و ظهور امر قدسی در غزل داستانهای دیوان شمس

صفحه (55 - 77)
الناز ابراهیمی (نویسنده مسئول)، حسینعلی قبادی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1404
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1404

چکیده

بیان مسئله و هدف: مولانا جلال الدین بلخی استاد مسلم قصه گویی و ادبیات تمثیلی است و در هرجایی چه در مثنوی و چه در غزل از داستان بهره میگیرد. آنچه که لازم است بدان توجه کنیم، تفاوت هدف و روش و منطق داستانگوییِ مولانا در غزلیات شمس نسبت به آثار دیگر وی است. قطعا نمیتوانیم با همان رویکردی که در مثنوی و ادبیات تعلیمی به سراغ داستان میرویم، داستان را در غزل و ادبیات غنایی تعریف و فهم کنیم. هدفِ غایی سرودن داستان در این دو عرصه با یکدیگر کاملا متفاوت است. در اولی داستان با داشتن معنایی از پیش تعیین شده در نزد مؤلف، پدید میاید و فرم در خدمت معنا و داستان ظرفِ بیان معنی برای مقصودی از پیش مشخص است. اما در غزل و به خصوص غزل عارفانه که عرصه نمودار شدن عمیقترین عواطف سرکشانه بشری و کشف و شهودات عارفانه است، معنا سیال و از پیش نامعلوم و گره خورده با تخیل و سرمستی است و مخاطبش بر خلاف ادبیات تعلیمی دیگر عموم مردم نیستند و در خود متن تلویح و اشاره ای به رموز و نماد های پنهان در آن نرفته. در این پژوهش میخواهیم بدانیم سرمنشأ و انگیزه این رمزگرایی چیست و رموز از چه مسیری ساخته میشوند و در غزل بروز پیدا میکنند.

روش پژوهش: در این پژوهش با توجه به نظریات جدید نقد ادبی به دنبال بررسی متن غزل داستانها در دو سطح ژرف ساخت و روساخت هستیم. و با به کارگیری رویکردی توصیفی-تحلیلی برای درک کلیت اثر با چارچوب ترکیبیی از کنار هم نشاندن نظریه هایدگر، گادامر به اثر نگاه میکنیم و سپس برای درک تک تک اجزا از روش خوانش تنگاتنگ بهره میبریم و برای توضیح مواجۀ مولانا با امر قدسی در غزل داستانها به دیدگاه رودلف اتو چشم داریم.

یافته ها: این شیوۀ تفسیر و تحلیل به دستیابی به یک معنای جزمی و نهایی و حتمی از متن منجر نمیشود، اما از آنجایی که فهم را پدیده ای انباشتی میداند که درگذر زمان تکامل و تحول پیدا میکند، به شکلگیری یک نگاه تازه و عمیق که در چندلایه متن را تحلیل و بررسی میکند، کمک میکند که در آن امر قدسی اصلیترین عامل شکلگیری نظام رمز در این غزل داستانهاست.

نتیجه: مولوی در غزلهای راویی دیوان شمس به خصوص غزل داستانهای رمزی تحت تاثیر «فرامن» ، «امر برتر» و یا همان «امر قدسی» است. مواجهه با امر قدسی ردپا و نشانه هایی در متن روایت برجای میگذارد که از جملۀ آن تغییر وجه تخاطب و تبدل انواع «من» به یکدیگر است. در روایت خطی و عادی و چنین نشانه ای تخطی از سیر طبیعی روایت است اما در یک روایت رمزی که تحت تأثیر مواجه با امر فراتر نگاشته شده نشانه ای از کشف و شهود و مکاشفۀ روایتگر است، گویی خود را در این میانه گم کرده و به طور متداول از «خود» عبور میکند و از لونی دیگر به «خود» باز میگردد و با یافتن یکایک این عناصر در مییابیم این جنس از غزلیات را نمیبایست به داستان و روایتی عادی تقلیل بدهیم و به صورت خودکار یا ماشینی صرفا عناصر داستانی نظیر شخصیت و پیرنگ را از دل آنها بجوییم بلکه باید از منظر مواجه با امر قدسی رموز را فهم و دسته بندی کنیم.

کلمات کلیدی
مولوی , غزل داستان , رمز , هرمنوتیک , امر قدسی

• ا.پالمر، ریچارد 1393. علم هرمنوتیک. ترجمه: سعید حنایی. تهران: هرمس
• اتو، رودلف 1402. مادۀ امر قدسی و صورتهای آن. ترجمه: هادی جعفری. تهران: نقد فرهنگ
• احمدی، بابک 1382. ساختار و تأویل متن. چ دوم .تهران: مرکز
• اخوت، احمد 1371.دستور زبان داستان. اصفهان: فردا
• اسپرهم، داوود و سمیه اسدی 1392. داستانوارگی در غزلیات شمس. ادب فارسی. شماره 2
• اسکولز، رابرت 1379. درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه: فرزانه طاهری. تهران: آگاه
• افخمی، علی و فاطمه علوی 1382. زبان شناسی روایت. مجله دانشکده ادبیات و علوم و انسانی. ش 72، 165-55
• افلاکی عارفی، شمس الدین احمد 1401. مناقب العارفین. شرح و تصحیح: تحسین یازیچی. ویرایش و اضافات: توفیق هـ. سبحانی. تهران: دوستان
• ایبرمز، ام. اچ و جفری گالت هرفم1387. فرهنگ اصطلاحات ادبی. ترجمه: سعید سبزیان. تهران: رهنما
• ایشانی، طاهره 1389. انسجام در غزل فارسی. رسالۀ دکتری. دانشگاه خوارزمی
• ایوتادیه، ژان 1390. نقد ادبی در قرن بیستم. ترجمه: مهشید نونهالی. تهران: نیلوفر
• بارت رولان 1352. نقد تفسیری. ترجمه محمد تقی غیاثی. تهران: امیرکبیر
• بامشکی، سمیرا 1391. روایتشناسی داستانهای مثنوی.تهران:هرمس
• پورنامداریان، تقی1396.رمز و داستانهای رمزی.چ نهم. تهران: انتشارات علمی فرهنگی
• ــــــــــــــــ 1388. در سایه آفتاب. تهران: سخن
• ـــــــــــــــــ1392. داستان پیامبران در کلیات شمس ج 1و 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
• تولان، مایکل جی1386.روایت شناسی:درآمدی زبان شناختی-انتقادی. ترجمه: سیده فاطمه علوی.تهران: سمت
• حیدرزاده، حسن 1396. سرچشمه های آفتاب. تهران: انتشارات اطلاعات
• داد، سیما 1382. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید
• سپهسالار، فریدون بن احمد 1395. رساله در مناقب خداوندگار. شرح و تصحیح: محمد علی موحد. تهران: کارنامه
• سجادی، محمد 1380. مدخلی بر تحول موضوعی غزل در ادب فارسی. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
• شریف نسب، مریم و سمیه کرمی 1392. سیر سبکی داستان در غزلیات سنایی غزنوی و عطار نیشابوری. سبک-شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب). شماره 19
• شفیعی کدکنی، محمدرضا 1388. غزلیات شمس تبریز. تهران: سخن
• شمس تبریزی 1396. مقالات. شرح و تصحیح: محمدعلی موحد. تهران: خوارزمی
• غلامرضایی، محمد 1382. سبک شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی
• فاطمی، سید حسین 1396. تصویرگری در غزلیات شمس. تهران: امیرکبیر
• فروزانفر، بدیع الزمان 1362. کلیات شمس تبریزی. تهران: امیرکبیر
• کوش، سلینا 1396. اصول و مبانی تحلیل متون ادبی. ترجمه: حسین پاینده. چ دوم. تهران: مروارید
• گراوند،علی 1388. بوطیقای قصه های رمزی در غزلیات شمس. کاوش نامه. شماره 18
• مارتین، والاس 1393.نظریه های روایت. ترجمه: محمد شهبا. چ ششم. تهران: هرمس
• محمدرضا، روزبه 1391. ادبیات معاصر ایران(نثر). چ پنجم. تهران: روزگار
• محمدی آسیابادی، علی . 1390 مولوی و اسرار خاموشی. تهران: سخن
• ــــــــــــــــــــــ1387.هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس. تهران: سخن
• محمدی فشارکی، محسن و پانته آ صفایی 1393.شیوه های روایت سینمایی در غزل امروز. فنون ادبی. شماره 10
• مختاری، محمد حسین 1397. هرمنوتیک معنا و زبان. تهران: سمت
• مکاریک، ایرنا ریما. 1384. دانشنامه نظریه های ادبی. ترجمه: م. مهاجر. تهران: آگه
• مولانا جلال الدین محمد بلخی 1397. مثنوی معنوی. شرح و تصحیح: کریم زمانی. ج1-7. تهران: اطلاعات
• ــــــــــــــــ 1390. مثنوی معنوی. شرح و تصحیح: بدیع الزمان فروزانفر. ج 1-3. تهران: زوار
• ــــــــــــــــ1383. فیه ما فیه. شرح و تصحیح: کریم زمانی. تهران: معین
• میرصادقی، جمال 1366. ادبیات داستانی. تهران: شفا
• ــــــــــــــــــــــ1367. عناصر داستان. چ دوم. تهران: شفا
• نجومیان، امیر علی 1396. نشانه شناسی، مقالات کلیدی(گزینش و ویرایش). تهران: مروارید
• وبستر، راجر 1382. پیش درآمدی بر مطالعه نظریه ادبی. ترجمه: الهه دهنوی. تهران: روزنگار
• هارلند، ریچارد 1388. درآمدی تاریخی بر نظریه ی ادبی از افلاطون تا بارت. ترجمه:گروه ترجمه شیراز زیر نظر شاپور جورکش. چ دوم. تهران: چشمه
• هایدگر، مارتین 1390. سرآغاز کار هنری. ترجمه: پرویز ضیاء شهابی. چ چهارم. تهران: هرمس