ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

تحلیل متن شناسانۀ حقیقه الحقایق اثر عرفانی حاج محمد‌علی شیروانی

صفحه (179 - 201)
نسیم پازاج ، مسعود فروزنده (نویسنده مسئول)، ابراهیم ایرج‌پور
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1403

چکیده

زمینۀ پژوهش: در این مقاله به معرفی حاج محمدعلی شیروانی و مهمترین اثراو کتاب «حقیقه الحقایق» پرداخته شده و در ضمن آن مباحث مربوط به سبک‌شناسی اثر در دو سطح زبانی و ادبی بیان شده است.

روش پژوهش: این مقاله با شیوۀ توصیفی-تحلیلی به معرفی نویسنده و اثر عرفانی او «حقیقه الحقایق» و ویژگیهای سبکی آن پرداخته است.

یافته ها: عرفان و تصوف همواره در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه ای داشته است و پیوند آن با ادب فارسی جدا‌نشدنی است. در عصر قاجر نیز جزو برجسته ترین موضوعاتی است که در آثار ادبی به چشم میخورد. از جملۀ این آثار میتوان به کتاب «حقیقه الحقایق» اثر حاج محمد علی شیروانی نویسنده، عارف و سیاح قرن 13(ه.ق) اشاره کرد. این کتاب، متنی است به نثر مسجع در شکایت حیوانات از ظلم انسانها و دادخواهی آنها در حضور ملک دادبخش که طی آن مباحث اجتماعی و مسائل عمیق عرفانی مطرح شده است . نویسنده برای تبیین آراء عرفانی خود از شاعران و نویسندگان زیادی بویژه جامی و مولوی بهره گرفته است. بازتاب زبان عربی، بویژه بهره گیری از زبان قرآن در اثر قابل تأمل است. به کار‌گیری بیش از هزار آیه از قرآن کریم متناسب با موضوعات مطرح شده، نشان‌دهندۀ تسلط نویسنده بر آیات قرآن کریم است. این کتاب از جمله معدود آثاری است که انسان و حیوان دوشادوش هم عهده دار ایفای نقشهای اصلی میشوند و در هیچ قسمت از متن نمیتوان گفت نقش کدام دسته پر‌رنگتر است. در این مقاله سعی بر آن داریم که ضمن معرفی اثر و بیان ویژگیهای برجستۀ سبکی آن، تأثیری که از متون پیش از خود گرفته است و تأثیری که بر متون پس از خود گذاشته است، در باب زندگینامۀ نویسنده که در کتب دورۀ قاجار و پس از آن کمتر به آن پرداخته شده است، سخن بگوییم.

نتیجه گیری: حقیقه الحقایق اثری عرفانیست که حاج محمدعلی آن را به شیوۀ جریانی از نثرنویسی در دورۀ قاجاریعنی نثرهای مصنوع و متکلفی که به تقلید از متون گذشته پدید آمده بود به رشتۀ تحریر درآورد. این کتاب چه از جهت موضوع و چه از جهت سبک نگارش تحت تأثیر متون قبل از خود بوده است. و بر متون پس از خود نیز تأثیر گذاشته است. باوجود سیر داستانی موجود در کتاب و حضور حیوانات بعنوان شخصیتهای اصلی داستان نمیتوان آن را در زمرۀ ادبیات تمثیلی و فابل قرار داد.

کلمات کلیدی
حاج محمد علی شیروانی , حقیقه الحقایق , عرفان , زبان عربی , رسائل اخوان‌الصفا

• قرآن کریم
• اسفندیار، محمودرضا. (1398). تاریخ تصوف و عرفان اسلامی از آغاز عصر صفوی تا اواخر دورۀ قاجار، تهران: سمت، ص32
• جامی، نور الدین عبد الرحمن. (بی تا). لوامع و لوایح، تهران: منوچهری
• حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمد. (1379). دیوان، به تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: جمهوری
• حبیب آبادی، میرزا محمدعلی. (1362). مکارم الاثار، جلد اول، اصفهان: کمال، ص26
• حلبی، علی اصغر. (1369). تاثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی، تهران: دانشگاه پیام نور، ص30
• خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی. (1316). دیوان، به تصحیح علی عبد الرسولی، تهران:شرکت چاپخانه سعادت
• درایتی، مصطفی. (1394). فهرستگان نسخه های خطی ایران(فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص1233
• دود پا، ع.م. (1382). تاثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی، ترجمه سیروس شمیسا، تهران: صدای معاصر، ص20
• رزمجو، حسین.(1374). انواع ادبی، مشهد: آستان قدس، ص68
• رضایی، عرب علی. (1382). واژگان توصیفی ادبیات انگلیسی . فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، صص112-113
• شمیسا، سیروس. (1381). نگاهی تازه به بدیع، ویرایش دوم، تهران: فردوس، ص46
• شیرازی، معصوم علی شاه. (1319). طرائق الحقایق، تهران: بی نا، ص128
• شیروانی، حاج محمدعلی.(1981). حقیقه الحقایق، به تصحیح آقا میر آغاسی اوغلی قلی یف، مسکو: شعبه ادبیات خاور
• ____________________.(بی تا). نسخۀ خطی کتاب حقیقۀ‌الحقایق، دانشگاه تهران، ص1
• ___________________.(1251).نسخۀ خطی کتاب حقیقه الحقایق، کتابخانۀ کاخ سلطنتی،ص509
• عطار نیشابوری، فرید الدین. (1384)، منطق الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، ص103
• فردوسی،ابوالقاسم. (1374). شاهنامه، تهران: قطره
• قمیر، یوحنا. (1363). اخوان‌الصفا یا روشنفکران شیعه مذهب، تهران: فلسفه، ص25
• مستوفی، عبدالله. (1324). محاکمۀ انسان و حیوان( ترجمۀ رسالۀ بیست‌و‌دوم از رسائل اخوان‌الصفا)، تهران: کتابفروشی محمد‌علی علمی، ص8
• نامور مطلق، بهمن. (1394). درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن، ص12
• وقار، احمد. (1372). محاکمه انسان و حیوان، تصحیح و تعلیق محمد فاضلی، مشهد: دانشگاه فردوسی، ص3
• همایی، جلال الدین. (1363). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس، ص383
• شیری، قهرمان. (1394). نثر تزیینی در ادبیات ایران، پژوهشهای نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارۀ (21)، صص136-105
• امینی نیا، زهره، حسن‌زاده میرعلی، عبدالله. (1403). معرفی و سبک‌شناسی نسخه خطی هاشم ذهبی شیرازی (م1199..ه.ق(، نشریه علمی سبک شناسی و تحلیل متون نظم و نثر فارسی )بهار ادب سابق(، شمارۀ یازدهم، صص267-293