ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

تأثیر روابط شاهان و پهلوانان بر فرماندهی جنگ در شاهنامه و گرشاسبنامه

صفحه (243 - 263)
محبوبه کردی ، علی حسین رازانی (نویسنده مسئول)، لیلا مدیری
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات حماسی شرح کردارهای پهلوانی، سلحشوری، جوانمردی و جانبازی در راه میهن است. شاهان و پهلوانان همواره دو عنصر اصلی و مهم در ادبیات حماسی هستند که بویژه در جنگها و فرماندهی آنها بسیار تأثیرگذار هستند. به نظر میرسد نوع ارتباط شاهان و پهلوانان میتواند بر فرماندهی جنگ تأثیر گذاشته و آن را به شکست یا موفقیت نزدیک کند. در این مقاله به بررسی و مقایسۀ تأثیر ارتباط شاهان و پهلوانان در فرماندهی جنگ در شاهنامۀ فردوسی و گرشاسبنامه اسدی طوسی پرداخته شده است.

روش مطالعه: روش گردآوری اطلاعات تحقیق، کتابخانه ای و مبتنی بر سندپژوهی بوده و روش انجام تحقیق، تحلیلی-توصیفی است؛ جامعۀ آماری نیز شاهنامۀ فردوسی و گرشاسبنامۀ اسدی طوسی میباشد.

یافته ها: بررسی ارتباط شاهان و پهلوانان در شاهنامه و گرشاسبنامه نشان میدهد شاهان و پهلوانان در این دو اثر حماسی، به فراخور حوادث و وقایعی که در بطن داستانها اتفاق میفتد، انواع ارتباطات اعم از تعاملی و تقابلی را با یکدیگر تجربه میکنند و این موضع در فرماندهی جنگها بسیار اثرگذار است. بر اساس الگوی شاه و پهلوان مستقل از هم، مردم فرماندهان اصلی جنگ هستند که با حریف خود (شاهان بیدادگر) به مبارزه میپردازند و به پیروزی میرسند. در واقع هنگامی که پهلوانان و شاهان از یکدیگر جدا میشوند، مردم در شکل نخستین پهلوانان، فرماندهی جنگها را بر عهده میگیرند و بدیهی است که این جنگها از نوع خودی و داخلی هستند و علیه شاه سرزمین شکل میگیرند. به نظر میرسد خیزش و جوشش مردمی بتدریج در قالب پهلوانان حامی مردم متجلی میشود و پهلوانان این بار نه در مقابل شاهان که در کنار آنها به مبارزه با دشمن میپردازند و این همبستگی مطلوبترین الگوی فرماندهی را عرضه میکند.

نتیجه گیری: ارتباط میان شاهان و پهلوانان در این دو اثر حماسی متنوّع بوده و به مقتضای زمان و مکان و انگیزه متفاوت است اما پهلوانان همواره چهرۀ معتدلتر و سازگارتری دارند و در نهایت این پهلوانان هستند که بخاطر حفظ وحدت و منافع ملی، با شاه کنار آمده و بیشترین نیرو و توان خود را صرف جنگهای خارجی میکنند و از جنگ داخلی بر سر قدرت پرهیز دارند. فرماندهی در این دو اثر با توجه به توانمندی پهلوانان هر منطقه متفاوت بوده اما در سراسر اثر یک روش واحد گزارش شده است. اگر پادشاه خود مستقیماً در جنگ شرکت نداشته، با نوشتن منشور یا دادن مُهر فرماندهی، یکی از پهلوانان خوشنام را به فرماندهی کل سپاه برمیگزیده است که مؤید الگوی آرمانی شاه و پهلوان در کنار یکدیگر است.

کلمات کلیدی
شاهنامه , گرشاسبنامه , ارتباط , پهلوانان , شاهان , فرماندهی

• اسدی طوسی، ابونصر علی (1354). گرشاسبنامه، به اهتمام حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
• اوشیدری، جهانگیر (۱۳۷۱). دانشنامۀ مزدیسنا، واژه نامۀ توضیحی آیین زرتشت، تهران: نشر مرکز.
• ایروانی، محمدرضا (1400). «مفهوم‌شناسی و ارائۀ الگوی فرماندهی مطلوب در ایران باستان بر اساس روایت شاهنامه فردوسی با تمرکز بر روایت جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب» فصلنامۀ مدیریت نظامی (1) 22، صص 65-98.
• بهار، مهرداد (1377). از اسطوره تا تاریخ، به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اساطیر.
• بهار، مهرداد (1386). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.
• دوستخواه، جلیل (1380). حماسۀ ایران؛ یادمانی از فراسوی هزاره ها، تهران: آگاه.
• دینکرد (1396). به کوشش فریدون فضیلت، تهران: برسم.
• ربیع‌زاده، علی (1394). «جایگاه گرشاسب درگرشاسبنامه اسدی طوسی در مقایسه با شاهنامه فردوسی و متون پهلوی» اولین کنگره بین‌المللی تاریخ‌پژوهی دانشگاه شهید بهشتی» کد شناسه: 6148278997253556.
• رزمجو، حسین (1388). قلمرو ادبیات حماسی، ج 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رستگار فسایی، منصور و اثنی‌عشری، اطلس (1384). «هویت ایرانی در ادب فارسی تا حملۀ مغول» نشریۀ مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شمارۀ ۴۲، صص ۶۹ -۸۰.
• زرقانی، سیدمهدی (1377). «روابط شاهان و پهلوانان در شاهنامه فردوسی» کیهان فرهنگی، شمارۀ 149، صص 16-20.
• زمردی، حمیرا (1387). نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی، تهران: زوار.
• سرامی، قدمعلی (1388). از رنگ گل تا رنج خار، شکلشناسی داستانهای شاهنامه، تهران: علمی و فرهنگی.
• شریعت، زهرا و زینلی، لیلا (1388). «جلوه های حماسی، ملی و مذهبی در نگاره های خاوران‌نامه» مکتب شیراز، مجلۀ مطالعات هنر اسلامی، دوره 5، شمارۀ 10، صص 57-43.
• شمیسا، سیروس (1373). انواع ادبی، چاپ دوم، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس (1376). طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح‌الله (1363). حماسه سرایی در ایران، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• طالبیان، یحیی و دیگران (1386). «جدال خیر و شر؛ درونمایۀ شاهنامۀ فردوسی و کهن‌الگوی روایت»، جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 158، صص 106-101.
• فردوسی، ابوالقاسم (1379). شاهنامۀ فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ پنجم، تهران: قطره.
• لازار، ژیلبر (1357). «پهلوی، پهلوانی در شاهنامه»، ترجمۀ ژاله آموزگار، نشریۀ سیمرغ، شمارۀ 5، صص 47-61.