ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 12، اسفند 1403 ، شماره پی در پی 106

نقش و کارکرد لحن در برجسته سازی اغراض تعلیمی در متون روایی عرفانی (مطالعه موردی حدیقه الحقیقه سنایی و اسرارنامه عطار)

صفحه (179 - 205)
آمنه نیک نیان:دانشجوی ، محسن ذوالفقاری (نویسنده مسئول)، جلیل مشیدی ، حسن حیدری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1403

چکیده

زمینه و هدف: حدیقه الحقیقه و اسرارنامه دو منظومه از جمله منظومه های عرفانی و تعلیمی سنایی و عطار هستند که هدف اصلی هر دو شاعر در این دو اثر طرح مسائل تعلیمی، اخلاقی و عرفانی است. هدف اصلی این پژوهش آن است که با توجه به ساختار روایی حدیقه و اسرارنامه که از حکایتهای مختلف تشکیل شده است به تحلیل و واکاوی لحن بعنوان یکی از عناصر داستانی و انواع و کارکرد آن بپردازیم.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مطالعه توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی از دو منظومه حدیقه الحقیقه سنایی و اسرارنامه عطار است. جهت دستیابی به نتایج قابل اعتماد تحلیل و ارزیابی بروش سیستماتیک و سامانمند بر اساس نمونه گیری آماری انجام شده است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که سنایی و عطار در حدیقه الحقیقه و اسرارنامه از عنصر لحن در راستای تقویت روایت و فضاسازی در داستانهای این دو منظومه بهره گرفته اند و میتوان انواع لحنهای مختلف با کارکردهای گوناگون را در هر دو منظومه مشاهده نمود.

نتیجه گیری: در هر دو منظومه حدیقه الحقیقه سنایی و اسرارنامه عطار بدلیل ساختار روایی تعلیمی، اخلاقی، اندرزی و عرفانی آن بسامد لحن واعظانه و قاطعانه بیشتر از سایر انواع لحنهاست. سنایی و عطار در کنار بهره گیری از لحن قاطعانه و واعظانه، از اقسام دیگر لحن از جمله مفاخره، تحذیر و ترغیب نیر استفاده کرده اند. شگردهای لحن‌پردازی سنایی و عطار برای خلق فضای مناسب شامل آواها، واژگان، صورخیال و وزن نیز از عوامل تقویت لحن در هر دو مثنوی میباشد.

کلمات کلیدی
عناصر داستانی. لحن. فضاسازی. حدیقه سنایی. اسرارنامه عطار.

• ابرمز. ام. جی (1384). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه: سعید سبزیان. چاپ هفتم. تهران: رهنما، صص 267 ـ 265.
• اشرف‌زاده. رضا (1373). تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر، صص 34 ـ 39.
• انوشه. حسن (1381). فرهنگ‌نامه ادب فارسی: گزیده اصطلاحات ادب فارسی. دانشنامه ادب فارسی. ج 2. چاپ دوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص 121.
• ایرانی. ناصر (1380). هنر رمان. تهران: انتشارات آبانگاه، ص 596.
• ایگلتون. تری (1386). پیش درآمدی بر نظریه ادبی. ترجمه: رضا مخبر. تهران: مرکز، 146 ـ 147.
• برزگر خالقی. محمدرضا و نوروز زاده چگینی. وحیده (1390). «بررسی ساختار عروضی قصاید فارسی». فنون علمی. سال سوم. شماره 2. پیاپی 5. صص 1 ـ 4.
• تقوی. محمد (1384). قصه پردزای سنایی. مجموعه مقالات مندرج در شوریده ای در غزنه. تهران: انتشارات سخن، ص 60.
• حمیدیان. سعید (1387). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهیید، ص 459.
• داد. سیما (1400). فرهنگ اصطلاحات ادبی: واژه نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی (تطبیقی و توضیحی). چاپ هشتم. تهران: مروارید، صص197 ـ 448 ـ 449.
• رضوانیان. قدسیه و محمودی. مریم (1392). «بررسی لحن در تاریخ بیهقی». کهن‌نامه ادب پارسی. سال چهاردهم. شماره سوم. صص 113 ـ 139.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1388). شعر بی دروغ شعر بی نقاب. تهران: علمی، ص 177.
• سنایی غزنوی. ابوالمجد مجدود بن آدم (1368). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه. تصحیح و تحشیه: مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1396). رستاخیز کلمات. چاپ چهارم. تهران: سخن، ص 199.
• شمیسا. سیروس (1378). انواع ادبی. چاپ ششم. تهران: سخن، ص 91.
• صحرایی. قاسم و دیگران (1390). «لحن، صحنه پردازی و فضا، ابزار انتقاد و اعتراض بیهقی». پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه اصفهان. دوره جدید. سال سوم. شماره 3. صص 75 ـ 94.
• صنعتی‌نیا. فاطمه (1369). مآخذ قصص و تمثیلات مثنویهای عطار. تهران: سخن، صص 15 ـ 16.
• عطار نیشابوری. فریدالدین (1383). اسرارنامه. بکوشش سید صادق گوهرین. تهران: زوار.
• عمران‌پور. محمدرضا (1384). «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر». پژوهشهای ادبی. ش9 . صص 127 ـ 150.
• فتوحی رود معجنی. محمود (1390). سبک‌شناسی (نظریه ها، رویکردها و روشها). تهران: سخن، ص 76.
• فتوحی. محمود و محمدخانی. علی‌اصغر (1385). شوریده ای در غزنه. تهران: انتشارات سخن، ص 62.
• ملاح. حسینعلی (1363). حافظ و موسیقی. تهران: فرهنگ و هنر، ص 184.
• مؤذنی. محمدعلی و زارع ندیکی. یعقوب (1397). «بررسی عنصر لحن و کارکرد آن در الهی‌نامه». فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره چهل و هشتم. صص 1 ـ 28.
• میرصادقی. جمال (1394). عناصر داستان. چاپ نهم. تهران: سخن، صص 521 ـ 524.
• هدایتی. عباس و دیگران (1399). «بررسی لحن داستانهای غنایی شاهنامه». ماهنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال سیزدهم. شماره یازدهم. پیاپی 57. صص 245 ـ 265.