ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

مؤلفه های عرفان در زبدهالاسرار صفیعلیشاه

صفحه (257 - 276)
رمضان سورتیجی ، حسین منصوریان سرخگریه (نویسنده مسئول)، رقیه رضایی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: حادثۀ کربلا یکی از حوادثی است که از جنبه ‌های گوناگون تاریخی، فرهنگی و هنری میتوان به آن نگاه کرد. گستردگی و عظمت این حادثه و برجستگی رخدادها و شخصیتهای این دوره از تاریخ بویژه رشادتها و فداکاریهای خاندان اهل بیت(ع) برای حفظ ریشه های آیین تشیع و تأثیر آن در باطن و جان و روح انسان تا بدان اندازه است که میتوان از دیدگاه عشق حقیقی عاشق به معشوق و معبود ازلی و نظرگاه عرفانی به آن نگریست. در پرتو نگاه عرفانی بسیاری از رخدادها، حوادث، اقوال و کردار خاندان و اهل بیت امام حسین (ع) و یاران وفادار ایشان رنگ و بویی دیگر بخود میگیرد. در این میان مثنوی زبده الاسرار صفیعلیشاه شاعر و عارف نامی قرن سیزدهم هجری قمری که خود از پیروان مکتب عرفانی نعمت اللهی است و در این تراژدی سنگین و تلخ تاریخی نکات ناب عرفانی را بتصویر کشیده است.

روش پژوهش: نتایج این پژوهش که بشیوۀ سندکاوی و روش توصیفی - تحلیلی و بر مبنای داده ها و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است نشان میدهد که صفیعلیشاه مثنوی زبدهالاسرار را مجال بسیار مناسبی برای بیان عقاید عرفانی و مسلک عاشقانۀ خویش قرار داده است.

یافته های پژوهش: صفیعلیشاه، نکات و ظرایفی چون عشق، حیرت، فقر، فنا، پیر، استغنا و سلوک عرفانی را بخوبی در میان حادثۀ تاریخی قیام امام حسین (ع) ترسیم نموده و مبارزۀ امام و یاران ایشان را با رنگ و بویی ذوقی و عرفانی تحلیل نموده است.

نتایج پژوهش: صفیعلیشاه در حادثۀ کربلا تنها درد و رنج و مصیبت خاندان اهل بیت را نمیبیند بلکه از عشق و شوق امام (ع) و یاران ایشان به زیبایی سخن میگوید؛ وی شهادت امام و یارانش را فنای در وجود حق میداند، فنایی که عین بقاست و سبب رسیدن عاشقان حقیقی به معشوق ازلی میشود. صفیعلیشاه با بیان عاشقانه و بیدلانه ای که دارد مقوله های عرفانی عمیق را بصورت عینی، محسوس و ملموس بتصویر میکشد.

کلمات کلیدی
عرفان , عاشورا , مثنوی زبده الاسرار , صفیعلیشاه , قاجار.

• پازاج. ندا و همکاران. (۱۳۹۹).« تجلّی عرفان در غزلیات رضا قلی خان هدایت. فصلنامۀ علمی عرفان اسلامی».سال هفدهم. شمارۀ ۶۶، صص ۱۳۰-۱۰۹.
• خاتمی. احمد. (۱۳۸۰). تاریخ ادبیّات ایران در دورۀ بازگشت ادبی. (۲جلدی). تهران: پایا، صص56 ـ55.
• دهخدا. علی اکبر .(۱۳۷۲). لغتنامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دهقانی. رضا و چاهیان بروجنی. علی اصغر.(۱۳۹۷). «طریقت صفیعلیشاه نمونه ای از پیوند طریقت و سیاست در عصر قاجار». مطالعات تاریخ اسلام. سال دهم. شمارۀ ۳۷، صص۹۹-۶۵.
• رزمجو. حسین .(۱۳۶۸). انسان آرمانی و کامل در ادبیّات حماسی و عرفانی.تهران: امیرکبیر، ص 228.
• زرین‌کوب. عبدالحسین .(۱۳۷۳). سرّ نی. چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی، ص 543.
• سجادی. ضیاءالدین. (۱۳۷۹). مبانی عرفان و تصوّف. چاپ دوم. تهران: سمت، ص 58.
• سیدان. الهام .(۱۳۹۶). «مفهوم جذبه در نظام معرفتی عرفان اسلامی». ادیان و عرفان. سال پنجاهم. شمارۀ یکم، صص۴۶-۲۹.
• شهیدی. عنایت‌الله .(۱۳۸۰). پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی؛ از آغاز تا پایان دورۀ قاجار در تهران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو، ص 460.
• صفیعلیشاه. محمد حسن بن محمد باقر (۱۳۲۶). زبده الاسرار. تهران: بی‌نا.
• ..................... (۱۳۹۴). دیوان اشعار. تهران: صفیعلیشاه.
• عطار نیشابوری. شیخ فریدالدین. (۱۳۹۱). منطق الطیر. تصحیح رضا انزابی نژاد و سعیدالله قره بگلو. چاپ چهارم. تبریز: آیدین، ص 193.
• گوهرین. سیدصادق .(۱۳۶۷). شرح اصطلاحات تصوّف. ۸ ج. تهران: زوار، صص 315 ـ 358.
• مجاهدی. محمدعلی. (۱۳۸۰). شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی. قم: پیک جلال، ص 171.
• مطهری. مرتضی .(۱۳۸۱). حماسۀ حسینی. چاپ پنجم. تهران: صدرا، ص 298.
• هجویری. علی بن سلمان.(۱۳۸۷). گزیدۀ کشف الاسرار. به اهتمام: محمود عابدی. چاپ پنجم. تهران: سخن، ص 153.
• یثربی. یحیی. (۱۳۷۴).عرفان نظری؛ تحقیقی در سیر تکاملی و اصول مسائل تصوّف. چاپ دوم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی‌، ص 136.