ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

بررسی ذهن و زبان فیضی دکنی (با تکیه بر دیوان وی)

صفحه (63 - 88)
رحیمه ریواز ، محمدامیر مشهدی (نویسنده مسئول)، عبدالعلی اویسی کهخا
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: شعر، آمیزه ای از اندیشه و صورخیال است. اندیشه های شاعر، بر زبان او جاری و در قالب شعر بیان میشود. زبان و اندیشه، رابطه ای ناگسستنی دارند. زبان شاعر متأثر از اندیشه و دیدگاه اوست؛ هرچه اندیشه های او ساده و صریح باشند، زبان او نیز شفاف و دور از تعابیر و مفاهیم پیچیده خواهد بود. شیخ ابوالفیض بن مبارک متخلص به «فیضی فیاضی» و مشهور به «فیضی دکنی» شاعر معروف فارسی گوی سدۀ دهم هجری و سبک هندی است. هنر شاعری، شیوۀ بیان، طبع بلند و ابیات نفیس و طرز دلپسندش مورد ستایش تذکره نویسان و صاحب نظران بوده است.

روش پژوهش: این پژوهش به شیوۀ تحلیلی- توصیفی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که اصلیترین خصیصه های دیوان فیضی دکنی از منظر زبان و فکر کدام است؟

یافته ها: براساس یافته های پژوهش، فیضی دکنی از شاعران پیشگام سبک هندی است که در شکل‌گیری و تکامل این سبک، نقش چشمگیری داشته است. زبان شعریش از کنایه و تشبیه و استعاره خالی نیست ولی از همه صنایع، تلمیح بیشتر مورد توجه قرار میگیرد. به بیان دیگر بسیاری از ویژگیهای سبک هندی که بعدها رواج عام مییابد و ویژگی مشترک شعر سبک هندی میشود، در شعر او حضور و تبلور سبک‌شناختی یافته است. قالب مسلط شعری دیوان فیضی، غزل است؛ عشق و عرفان، موعظه و اندرز، جستجوی معنی بیگانه و... مضامین عمده فکری اشعارش هستند.

نتیجه گیری: نزدیکی شعرش به زبان محاوره، ترکیب سازی و کاربرد واژه ها و اصطلاحات عامیانه از ویژگیهای اصلی زبان شعریش به شمار میرود. فیضی از ظرفیتهای زبان فارسی برای ترکیب سازیهای جدید بخوبی استفاده کرده است و با خلق این ترکیبها، معانی و تصاویر جدیدی را ایجاد کرده است. از منظر ادبی، استفاده از تشبیه، استعاره، تشخیص و تلمیح بسامد بیشتری نسبت به سایر صنایع شعری دارند. عشق، عرفان، پند و حکمت، و توجه به ادبیات تعلیمی و پرداختن به مباحث اخلاقی از جمله مضامین پربسامد در اشعار فیضی است.

کلمات کلیدی
فیضی دکنی , سبک هندی , مضمون سازی , ذهن , زبان , فکر.

• باطنی، محمدرضا. (1370). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران: امیرکبیر. ص 1.
• پورنامداریان، تقی. ( 1381). سفر در مه. تهران: نگاه، صص 84 و 214.
• چامسکی، نوام. (1378). ذهن و زبان. ترجمۀ کورش صفوی. تهران: هرمس، ص 4.
• حسن پور آلاشتی، حسین. (۱۳۸۴). طرز تازه: سبک شناسی غزل سبک هندی. تهران: سخن، ص 149.
• حسین‌زاده بولاقی، شهر بانو. (1387). بررسی شعر بانوان در ادبیات معاصر.تهران: نوید، ص 28.
• دایی جواد، سیدمحمدرضا. (1335). زیبائیهای سخن یا علم بدیع در زبان فارسی. اصفهان: کتابفروشی تایید اصفهان، ص 189.
• دبیری مقدم، سیدمحمد و کاظمی، سیدابراهیم. (1382). مجموعه مقاله های پنجمین کنفرانس زبان‌شناسی نظری و کاربردی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی، ص 355.
• ذکائی بیضاوی، نعمت الله. (1364). نقد شعر. تهران: ما. ص 83.
• رازی، شمس الدین محمد بن قیس. (1360). المعجم فی معاییر شعر العجم. تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی. چاپ سوّم. تهران: زوّار. ص 192.
• راستگو، سید محمد. (1385). نظربازی. مجلۀ مطالعات عرفانی. شماره سوّم، صص 177-145.
• رسالت پناهی، محمد مصطفی و محمدی، مژگان. (1398). «مطالعۀ سبک شناختی دیوان فیضی فیاضی». پژوهشهای نقد ادبی و سبک شناسی، شماره ۱۴، صص 162-141.
• روحانی، سیدعلی و دیگران. (1400). «رویکردهای عرفانی فیضی فیاضی». فصلنامۀ مطالعات شبه قاره. شماره 40، صص 178-159.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1368). زمینۀ اجتماعی شعر فارسی. تهران: اختران و زمانه. ص 48.
• .................. (1350). صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگاه، ص 95 و 101 و 149.
• ...................... (۱۳۶۶). شاعر آینه ها، بررسی مختصات سبک هندی و شعر بیدل. تهران: نگاه، ص 64 و 65.
• ....................... (1379). موسیقی شعر. تهران: آگه. ص 392.
• ...................... (1385). گزیدۀ غزلیات شمس، تهران: امیرکبیر.ص 28.
• شمیسا، سیروس. (1383). نگاهی تازه به بدیع. چاپ دهم. تهران: فردوس. ص 79 و 80 و 115 و 117.
• صادقی نقد علی علیا، فاطمه و امامی، نصراله، (1397). «رویکرد اکبرشاه گورکانی به شعر فارسی و شاعران فارسی سُرای شبه قاره هند (با تکیه بر غزالی مشهدی، فیضی فیاضی، عرفی شیرازی، نظیری نیشابوری و قاسم کاهی)». دو فصلنامۀ مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 35، صص: 98-79.
• صادقیان، محمد علی. (1379). زیور سخن در بدیع فارسی. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. ص 99.
• صفوی، کورش. (1373). از زبان شناسی به ادبیات. چاپ اوّل. تهران: چشمه، ص 126.
• عقدایی، تورج. ( 1381). نقش خیال. چاپ اوّل. زنجان: نیکان، ص 156.
• علیپور، مصطفی. ( 1378). ساختار زبان شعر امروز. چاپ اوّل. تهران: فردوس، ص 159.
• فتوحی رود معجنی، محمود. (۱۳۷۹).نقد خیال: بررسی دیدگاه های نقد ادبی در سبک هندی. تهران: روزگار، ص 584.
• فرشید ورد، خسرو. (1382). دربارۀ ادبیات و نقد ادبی. 2 جلد. تهران: امیرکبیر. ص 31.
• فیضی فیاضی، ابوالفضل. (1362). دیوان فیضی. تصحیح ای دی ارشد. تهران: فروغی.
• کزاری، میرجلال الدین. (1372). رؤیا، حماسه، اسطوره. تهران: مرکز، ص 195.
• گرکانی، محمّد حسین. (1377). ابدع البدایع. به کوشش حسین جعفری. چاپ اوّل. تبریز: احرار. ص 167.
• محبّتی، مهدی. (1380). بدیع نو. چاپ اوّل. تهران: سخن. ص 114.
• محمدبن منوّر. (1381). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه، ص 288.
• مسکوب، شاهرخ. (1385). هویت ایرانی و زبان فارسی. تهران: فرزان، ص 28.
• ملاّح، حسینعلی. (1367). پیوند شعر و موسیقی. جلد اوّل، تهران: فضا. ص 185.
• میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت. (1386). واژه نامۀ هنر شاعری. چاپ دوّم. تهران: مهناز. ص 134.
• وحیدیان کامیار، تقی. (1369). موسیقی حروف و واژه ها. تهران: دانش، ص 69.
• .................... (1379). بدیع از دیدگاه زیبایی شناسی. تهران: دوستان. ص 23.
• همایی، جلال الدین. (1368). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ ششم. تهران: هما. ص 255.