ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

نقد کاربست نظریۀ ساختارگرایی بر متون کهن فارسی (در مقالات علمی-پژوهشی فارسی منتشرشده در سالهای 1390-1370)

صفحه (135 - 157)
محمد رزمی (نویسنده مسئول)، تقی پورنامداریان
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: ساختگرایی از نظریه های مهم قرن بیستم است که در حوزه های متفاوتی کاربرد پیدا کرد؛ از مردم‌شناسی، اسطوره شناسی و روانکاوی گرفته تا مطالعات ادبی. در پژوهشهای ادبی صورت‌گرفته در اواخر سدۀ چهاردهم شمسی ایران نیز بتدریج شاهد به کارگیری آن بر بخشی از متون کهن فارسی هستیم.

روش مطالعه: این پژوهش با روش مطالعۀ کتابخانه ‌ای در پی تحلیل مقالات علمی-پژوهشی منتشرشده با این موضوع در دهه های هفتاد و هشتاد شمسی و آسیب‌شناسی کاربست نظریۀ ساختگرایی بر متون کهن در آنهاست.

یافته ها: بررسی مقالات علمی-پژوهشی به نگارش‌درآمده در محدودۀ زمانی مذکور نشان میدهد مهمترین آسیب رخ‌داده، بی‌نیازی بسیاری از پژوهشهای یادشده از به کارگیری نظریه است؛ به نحوی که اکثر این مقالات -حتی اگر درک درستی از مبانی و اهداف نظریه داشته اند- با حذف عنوان و گزاره های نظریۀ ساختگرا نیز به همین صورت فعلی قابل‌طرح هستند. لذا نظریه در آنها کارکردی زائد دارد و صرفاً برای اعتباربخشی ظاهری به تحقیق استفاده شده است. از دیگر مشکلات مشهود میتوان به مواردی همچون «فهم نادرست مبانی نظریه»، «اصالت دادن به نظریه و گزینش سلیقه ای متن در راستای اثبات آن» و «ناکامی از کسب نتایج جدید» اشاره کرد.

نتیجه گیری: به کارگیری نظریه های نوین در شناخت متون کهن، میتواند ظرفیتهای جدیدی در شناخت متون ایجاد کند، اما بی‌توجهی به آسیبهای یادشده موجب تولید انبوه مقالاتی شده است که بیشتر خاصیت ترویجی دارند و به دلیل عدم ارائۀ دستاورد جدید، بر تحقیقات پس از خود نیز تأثیر چندانی نداشته اند.

کلمات کلیدی
ساختارگرایی , متون کهن فارسی , آسیب‌شناسی , نظریۀ ادبی , کاربست نظریه بر متن.

• احمدی، بابک (1371). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
• اسکولز، رابرت (1379). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات .ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگاه.
• امن‌خانی، عیسی و مونا علی‌مددی (1391). « درد یا درمان؛ آسیب شناسی کاربرد نظریه های ادبی در تحقیقات معاصر». فصلنامۀ پژوهشهای ادبی. ش36 و 37. صص 75-51.
• برزی، رحمان و اصغر مشتاق‌مهر (1390). «محتوا و ساختار در تذکره الاولیای عطار». نشریۀ زبان و ادب فارسی. (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز) ش223. صص 221-192.
• برسلر، چارلز (1386). درآمدی بر نظریه ها و روشهای نقد ادبی. ترجمه مصطفی عابدینی‌فرد؛ تهران: نیلوفر.
• بهنام‌فر، محمد (1388). «تحلیل ساختار و مکاتیب سنایی». دوفصلنامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). ش1. صص 1-31.
• پارسا، سیداحمد (1385). «سبک‌شناسی هجویات خاقانی». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. ش48. صص 67-57.
• پاینده، حسین (1398). نظریه و نقد ادبی: درسنامه ای میان‌رشته ای. جلد 1. تهران: سمت.
• تودوروف، تزوتان (1398). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ محمد نبوی. تهران: آگاه.
• حسینی، روح الله و اسدالله محمدزاده (1385). «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه بر اساس نظریۀ تقابل لوی استروس». نشریۀ پژوهش ادبیات معاصر جهان. ش31. صص 61-43.
• خاتمی, احمد و مصطفی ملک‌پایین (1389). «شباهتهای سبکی شعر شاملو و نثر تاریخ بیهقی». نشریۀ تاریخ ادبیات. ش 66. صص 138-115.
• ـــــــــــ ، عیسی امن‌خانی و مونا علی‌مددی (1389). «از ساختار معنادار تا ساختار رباعی (نگاهی جامعه شناختی به ارتباط میان جهان‌بینی عصر رودکی با ساختار رباعی)». نشریۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش16. صص 20-1.
• رضوانیان، قدسیه (1388). «خوانش گلستان سعدی بر اساس نظریۀ تقابلهای دوگانه». نشریۀ ادب فارسی. ش2. صص 136-123.
• عبیدی‌نیا، محمدامیر و علی دلائی میلان (1388). «بررسی تقابلهای دوگانه در ساختار حدیقه سنایی». نشریه پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش13. صص 42-25.
• علیزاده، ناصر و کمال راموز (1389). «از جها‌‌ن‌نگری تا کاربرد صنایع بدیعی در شعر سبک خراسانی (با رویکردی به نظریه ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن)». نشریۀ نامۀ پارسی. ش53. صص 467-135.
• عمارتی مقدم، داود (1388). «بحران نقد: تصادفِ نظریه و متن». فصلنامه تخصصی نقد ادبی. ش8. صص 219-215.
• غیبی، سیدمحمودرضا و عبدالرضا سیف (1388). «بررسی و تحلیل ساختاری شعر نظامی». نشریۀ ادب فارسی. ش1. صص 102-88.
• فرهادپور، مراد و یوسف اباذری (1371). «نقد کتاب ساختار و تأویل متن». مجلۀ کیان. ش8. صص 51-60.
• قربانیان رهنورد، سعید و داود عمارتی‌مقدم (1397). «آسیب‌شناسی درک و کاربست مبحث آشنایی‌زدایی در مقالات علمی- پژوهشی دانشگاهیان ایران در حوزه زبان فارسی تا بهار 1395». فصلنامۀ نقد ادبی. ش44. صص 163-148.
• کالر، جاناتان (1388). بوطیقای ساختارگرا؛ ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: مینوی خرد.
• مالمیر، تیمور (1385). «ساختار داستان رستم و اسفندیار». نشریۀ نثرپژوهی ادب فارسی. ش24. صص 184-163.
• ـــــــــــ (1387). «ساختار فنی شاهنامه». فصلنامۀ علمی پژوهشی کاوش‌نامه. ش16. صص 224-199.
• ـــــــــــ (1388). «ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی». نشریۀ فنون ادبی. ش1. صص 41-56.
• محمدی کله سر، علیرضا (1397). «نقد کاربرد نظریه ادبی در مقالات پژوهشی (با تأکید بر روایت‌شناسی ساختارگرا)». فصلنامه نقد ادبی. ش42. صص 172-149.
• مکاریک، ایرنا ریما (1389). دانش‌نامۀ نظریه های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
• نوروزی، زینب (1388). «نقد ساختاری مناظره ی خسرو و فرهاد در منظومه ی غنایی خسرو و شیرین». نشریۀ پژوهشنامه ادب غنایی. ش12. 179-159.
• هرمن، دیوید (1391). «روایت‌شناسی ساختارگرا». در دانشنامۀ روایت‌شناسی. به ویراستاری محمد راغب. تهران: علم.
• یوسف‌پور، محمدکاظم و محسن بتلاب اکبرآبادی (1389). «ساختار دیالکتیکی روزه در متون عرفانی». نشریۀ پژوهشهای ادب عرفانی. ش16. 178-157.