ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 1، فروردین 1403 ، شماره پی در پی 95

بررسی شیوه های غلو در شعر آیینی فارسی با موضوعیت اوصاف امام علی (ع)

صفحه (1 - 20)
ابراهیم واشقانی فراهانی (نویسنده مسئول)، میثم اکبرزاده
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: غلو در معنی بزرگ‌مایی پدیده ها بدانسان که عقل امکان آن را نپذیرد، یکی از شیوه های مهم بیان بشری است. غلو در شعر، حضور گسترده دارد و به آن زیبایی و قدرت تأثیر میبخشد، اما هنگامی که شعر میباید در افزودن بر زیبایی و تأثیرگذاری، حاوی دقّت و حامل حقیقت باشد، غلو میتواند به آفت آن مبدّل شود. یکی از عرصه های حضور گستردۀ غلو در شعر فارسی، شعر آیینی است، اما غلو در این گونۀ بارور شعر فارسی، خالی از آسیب هم نبوده است. هرچند که غلو در شعر آیینی فارسی، ریشه در عشق و علاقۀ سرایندگانشان به انبیا و ائمه (ع) دارد، اما گاه عشق و علاقۀ به دور از آگاهی، منجر به غلوهایی منافی حرمت والای آن وجودهای گرامی میشود و به صحت باورهای عامۀ باورمندان نیز آسیب میزند. هدف مقالۀ حاضر، بررسی ماهیت غلو و تبیین شیوه ها و شعب آن در شعر آیینی فارسی با تکیه بر غلو در اوصاف امام علی (ع) است.

روشها: روش بررسی در مقالۀ حاضر، ترکیبی از دو روش توصیفی و تحلیلی است. نخست به توصیف ماهیت غلو و گونه ها و شیوه ‌های آن و تبیین نگاه دین اسلام، پیامبر (ص)، ائمۀ اطهار (ع) و علما دربارۀ غلو پرداخته میشود. سپس شیوه های غلو در شعر آیین فارسی تحلیل میگردد. دایرۀ موضوعی بررسی نیز اوصاف امام علی (ع) در دیوانها، جنگها، مجموعه ها و پایگاه های اینترنتی شعر فارسی است.

یافته ها: یافته های این پژوهش، گویای حضور وسیع غلو در شعر آیینی فارسی و بویژه در اوصاف امام علی (ع) است.

نتیجه گیری: حضور غلو در شعر آیینی فارسی، به شیوه ‌های متنوعی چون خدای‌انگاری، تفویض، اباحه گری، خوارداشت و شیوه های دیگر است که گاه در درجات خفیف است و گاه به درجات شدیدی میرسد. این غلوها گاه الحادیند، اما گاه تنها حاوی درجاتی از انحراف عقیده اند. نیز غلوها گاه موجب تعظیم و تکریم هستند، اما گاه نه تنها حاوی هیچ حسنی نیستند، بلکه از سنخ نقض غرضند.

کلمات کلیدی
غلو , امام علی (ع) , شعر آیینی , خداانگاری , تفویض , اباحه گری.

• - قرآن کریم.
• - ابن ابی الحدید، ابوحامد. (1377ق.). شرح نهج البلاغه. قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
• - ابن بابویه، محمد بن علی. (1386ق.). علل الشرایع. نجف: المکتبه الحیدریه.
• - ______________. (1404ق.). عیون اخبار الرضا (ع). بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
• - ابن حنبل، احمد. (1430). مسند. بیروت: دارالفکر.
• - ابن منظور، جمال‌الدین ابوالفضل. (1405). لسان العرب. قم: نشر ادب الحوزه.
• - اشعری، سعد بن عبدالله. (1963م.). المقالات و الفرق. تهران: عطایی.
• - توحیدی، امیر و متین نیکو، هومن. (1390). «نگاهی دیگر به مبحث غلو». پژوهشنامه قرآن و حدیث. شماره 9. ص 87-104.
• - جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. تحقیق احمد بن عبدالغفور عطار. بیروت: دار العلم للملائین.
• - حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1390). دیوان حافظ شیرازی. از روی نسخۀ غنی و قزوینی. تهران: پیام عدالت.
• - خطیب قزوینی، محمد بن عبدالرحمن. (1949). الایضاح فی علوم البلاغه. شرح و تعلیق محمد بن عبدالمنعم الخفاجی. قاهره: المکتبه الازهریه.
• - دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
• - رادویانی، محمد بن عمر. (1948). ترجمان البلاغه. تصحیح احمد آتش. استانبول.
• - رحمتی شهرضا، محمد. (1389). گنجینۀ معارف (ج1). قم: صبح پیروزی.
• - _________. (1390). گنجینۀ معارف (ج2). قم: صبح پیروزی.
• - سام میرزا. (1389). تحفۀ سامی. به کوشش احمد مدقق تبریزی. چاپ اول. تهران: سامی.
• - شجری، رضا و عربشاهی کاشی، الهام. (1401). «ردپای غلو در شعر آیینی شاعران فارسی‌سرا (از سدۀ ششم تا معاصر با تأکید بر شاعران کاشانی». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. شمارۀ76. صص 89- 116.
• - شیخ طوسی، محمد بن حسن. (1389). التبیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. قم: آل البیت.
• - شرتونی، سعید. (1377). اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد. تهران: اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه.
• - شیبی، کامل مصطفی. (1982م.). الصله بین التصوف و الشیعه. چاپ سوم. بیروت: دار الاندلس للطباعه و النشر و التوزیع.
• - شیخ مفید، محمد بن محد. (1413ق). تصحیح الاعتقاد. چاپ اوّل، قم: المؤتمر العالمی بمناسبه ذکری الفیّه الشیخ المفید.
• - شمس‌العلما گرکانی، محمدحسین. (1377). ابدع‌ البدایع. چاپ اول. تبریز: احرار تبریز.
• - شهریار، محمدحسین بهجت تبریزی. (1342). کلیات دیوان. تهران: خیام.
• - صغیر اصفهانی، محمدحسین. (1366). دیوان صغیر اصفهانی. چاپ پانزدهم. اصفهان: صغیر.
• - علامه، محمد. (1381). خاطرات 60 سال خدمت‌گزاری در آستان هل بیت علیهم‌السلام. تهران: آفاق.
• - عرفی شیرازی، جمال‌الدین محمد. (1378). کلیات دیوان عرفی شیرازی. به کوشش محمد ولی‌الحق انصاری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• - عنصرالمعالی، کیکاووس زیاری. (1312). قابوسنامه. تهران: مجلس.
• - غزل مرثیه. (1388). گزیدۀ غزل‌های عاشورایی شاعران جوان. تهران: آرام دل.
• - فراهی کاشانی، عزیز الله. (1378). چاوش عزا. کاشان: کاشان نو.
• - قاسمی، وحید. (13389). پایگاه اشعار آیینی (https:--mohsenebrahimipoor.blogsky.com). به روزرسانی شده در 3-12-1389.
• - قبادی، مریم و مهدوی‌راد، محمدعلی (1386). «بازشناسی اندیشۀ غلو». مطالعات اسلامی. شماره 78. صص 109-146.
• - قربانی، رضا. (1395). «شعر مناجات امیرالمومنین علی (ع)». پایگاه حدیث اشک (https:--hadithashk.com). به روزرسانی شده در 12-11-1395.
• - لشکری، مجید. (1392). «امیرالمومنین علیه السلام». پایگاه حدیث اشک (https:--hadithashk.com). به روزرسانی شده در 28-7-1392.
• - مجاهدی، محمدعلی. (1372). در محفل روحانیان. چاپ اول. قم: هجرت.
• - محمدزاده، مرضیه. (1392). «تحلیل اشعار عاشورایی عصر انقلاب اسلامی». کتاب نقد. شمارۀ 67 و 68.
• - مجلسی، محمدباقر. (1386). بحار الانوار. چاپ چهارم. قم: اسلامیه.
• - مدرسی طباطبایی، حسین. (1386). مکتب در فرایند تکامل. ترجمۀ هاشم ایزدپناه. تهران: کویر.
• - مدنی شیرازی، صدرالدین علی بن احمد. (1388ق.). انوار الربیع. نجف اشرف: مطبعۀ نعمان.
• - مستنبط، سید احمد. (1381). قطره ای از دریای فضائل اهل بیت علیهم السلام (ج1). ترجم محمدحسین رحیمیان. قم: حاذق.
• - __________. (1383). قطره ای از دریای فضائل اهل بیت علیهم السلام (ج2). ترجم محمدحسین رحیمیان. قم: حاذق.
• - موسوی گرمارودی، سیدعلی. (1392). «در سایه سار نخل ولایت». روزنامۀ اطلاعات. شمارۀ 25706. ص6.
• - نظامی عروضی، احمد بن عمر سمرقندی. (1327). چهار مقاله. به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: ارمغان.
• - نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1313). لیلی و مجنون. به تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
• - نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی. (1388ق.). فرق الشیعه. تعلیقات از سید محمدصادق بحرالعلوم. چاپ چهارم. نجف: مکتبه الحیدریه.
• - وحشی بافقی. (1353). دیوان کامل وحشی بافقی. به کوشش حسین نخعی. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
• - وحیدزاده، محمدرضا. (1392). «شعر آیینی عاشورایی و لغزش‌های آن (با نگاهی به مجموعه دفاتر «غزل مرثیه» از انتشارات آرام دل)». کتاب نقد. شماره های 67 و 68.صص51-86.
• - وحیدیان کامیار، تقی. (1385). بدیع: از دیدگاه زیبایی‌شناسی. چاپ دوم. تهران: سمت.
• - همایی، جلال‌الدین. (1389). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ اول. تهران: اهورا.