ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

خوانش سرمتنی اشعار حافظ با تکیه بر نظریۀ ترامتنیت ژرار ژنت

صفحه (241 - 266)
فریده ریاضی‌نیا ، علی فلاح (نویسنده مسئول)، محمدعلی خالدیان
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: این مقاله با هدف خوانش سرمتنی اشعار حافظ با تکیه بر نظریۀ ترامتنیت ژرار ژنت نگارش یافته است. ژنت روابط طولی میان یک اثر و گونه ای را که بدان تعلق دارد سرمتنیت مینامد. بدین منظور، با توجه به اهمیت گونه شناسی اشعار حافظ، این مسئله در قامت خوانش سرمتنی بررسی گردیده است.

روش مطالعه: این پژوهش مطالعه ای نظری بوده و به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است. محدوده موردمطالعه، دیوان غزلیات حافظ به تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی میباشد. در این پژوهش تلاش شده اشعار حافظ براساس نظریۀ ترامتنیت ژرار ژنت بررسی شود.

یافته ها: با توجه به انگاره ترامتنیت ژنت، یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که سرمتن اشعار حافظ را میتوان بلحاظ گونه و وجه، به انواع پیش رو طبقه بندی نمود: سیاسی، تعلیمی، مدحی، حسب حال، مفاخره، طنز و هجو، فلسفی-عرفانی، دعایی، قلندری و ملامتی.

نتیجه گیری: سرمتن اشعار حافظ شامل اشعار سیاسی انتقادی، سیاسی مدحی، مقاومت سیاسی، طنز سیاسی و حماسۀ سیاسی میشود. اشعار مدحی را میتوان به انواعی چون ستایشگرانۀ مدحی، ستایشگرانۀ وصفی، ستایشگرانۀ مرثیه ای، ستایشگرانۀ حسب‌وحالی، و ستایشگرانۀ مفاخره طبقه بندی نمود. پس از گونۀ «دعایی» و «طنز و هجو»، سرمتن اشعار عاشقانه و عارفانۀ حافظ را میتوان ذیل گونۀ فلسفی و عارفانه صورت‌بندی کرد. ازطرفی اشعار ملامت‌گرانۀ حافظ ذیل عناوینی چون «تن به ملامت سپردن و از بدگویی اهل ظاهر نهراسیدن و نرنجیدن، پرهیز از جاهِ دنیوی و صلاح و مصلحت‌اندیشی و بی‌اعتنایی به نام و ننگ، پرهیز از زهد و زهد‌فروشان، پرهیز از ریا، دید انتقادی به نهادهای رسمی، پرهیز از ادعای کشف و کرامات، عیب‌پوشی، پرهیز از خودپسندی و خودپرستی و ستیزه با نفس و جُستن رستگاری در عشق» طبقه بندی میشود.

کلمات کلیدی
ترامتنیت , ژرار ژنت , حافظ , اشعار حافظ , خوانش سرمتنی.

• اسداللهی، خدابخش و لطفی، اعظم. (1395). «سبک‌شناسی طنز حافظ». پژوهشهای دستوری و بلاغی، 6(9)، صص 9-27.
• اسکندری ورزلی، حسین. (1387). «مضامین طنز و شگردهای آن در غزلیات سعدی و حافظ». دانشنامه، (1) 1، صص 3-18.
• ایشانی، طاهره. (1397). اشعار انتقادی ـ اجتماعی حافظ شیرازی، تهران: دولت علم.
• ایزدیار، محسن. (1392). «بررسی آزاداندیشی در شعر حافظ». زیبایی‌شناسی ادبی، 4(15)، صص 15-38.
• برزگر، احسان، طاووسی، محمود، و ماحوزی، مهدی. (1394). «حماسه آفرینی حافظ و تأثیرپذیری وی از شاهنامۀ فردوسی». پژوهشنامۀ ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق)، 11(20)، صص 25-56.
• بهمنی، امیرحسین و دیگران. (1396). «بررسی سرمتنیت در غزل سبک هندی»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، (28) 15، 77-96.
• چناری، عبدالامیر. (1384). «طنز در شعر حافظ»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ 45 و 46، صص 39-52.
• حافظ، شمس‌الدین محمد. (1382). به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: جیحون.
• حلبی، علی اصغر. (1377). تاریخ طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلام، تهران: بهبهانی.
• خرمشاهی، بهاءالدین. (1368). چهارده روایت؛ مجموعه مقاله دربارۀ شعر و شخصیت حافظ، تهران: کتاب پرواز.
• خرّمشاهی، بهاءالدین. (1384). ذهن و زبان حافظ، تهران: ناهید.
• دادبه، اصغر. (1386). «بحثی در تأثیر فلسفه بر ادبیات: با الهام از دیدگاه سهروردی دربارۀ شهود عارفانه»، مجلۀ اشراق، شماره های 4-5، صص 15-36.
• ذاکری، احمد. (1396). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلهای حافظ»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، (53) 14، صص 185-200.
• رزمجو، حسین. (1385). «انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی»، چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
• رستگار فسایی، منصور. (1372). «انواع شعر فارسی» (مباحثی در صورتها و معانی شعر کهن و نو فارسی)، شیراز: نوید شیراز.
• رضی، احمد و فرهنگی، سهیلا. (1392). «لحن تعلیمی در دیوان حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی (پژوهشنامۀ زبان و ادبیات فارسی)، (18) 5، صص 79-102.
• زرقانی، سیدمهدی. (1390). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، چاپ دوم، تهران: سخن.
• زرین کوب، عبدالحسین. (1394). از کوچۀ رندان، تهران: سخن.
• زرین کوب، عبدالحسین. (1399). جستجو در تصوف ایران، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل (وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی).
• شفیعی‌کدکنی، محمدرضا و درودیان، ولی الله. (1385). این کیمیای هستی: مجموعه مقاله ها و یادداشتهای شفیعی کدکنی دربارۀ حافظ، تهران: آیدین.
• شفیعى کدکنى، محمدرضا. (1392). طنز حافظ، تارنمای ایران بوم، منتشرشده در تاریخ 19-6-1392، به آدرس اینترنتی: https:--www.iranboom.ir-shekar-shekan-adabiat-10511-tanz-hafez.html
• شمیسا، سیروس (۱۳۷۰). سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1387). انواع ادبی، چاپ سوم، تهران: میترا.
• شوشتری، مرتضی. (1389). «مناظره در ادب فارسی»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 290 و 291، صص 60-66.
• صادق زاده، محمود. (1389). «بررسی گونه ها و شیوه های طنزپردازی حافظ»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، 2(5)، صص 75-114.
• عبدالله نژاد، مجتبی. (1397). در هجو هستی، تارنمای خانۀ شاعران جهان، منتشرشده در تاریخ 2-4-1397 به آدرس اینترنتی: http:--poets.ir-?p=19015
• قاسمی‌پور، قدرت. (1389). «وجه دربرابر گونه: بحثی در قلمرو نظریۀ انواع ادبی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی نقد ادبی، (10) 3، صص 63-89.
• کریمی، نجمیّه. (1395). «تبلور جامعیت فرهنگی و اندیشه های عارفانۀ حافظ در شعر او». فصلنامۀ علمی عرفانیات در ادب فارسی، ۷ (۲۷)، صص۱۳۲-۱۵۲.
• نامور مطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت، مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متنها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارۀ 56، صص 83ـ98.
• نساج، حمید و حاجی مزدارانی، مرتضی. (1393). «گونه شناسی شعر فارسی از منظر ادب سیاسی»، مطالعات میان‌رشته ای در علوم انسانی، (4) 6، صص 85-122.
• نصر اصفهانی، محمدرضا. (۱۳۸۱). «کرشمۀ معشوقی در دیوان حافظ و ابن فارض»، جامعه شناسی کاربردی، اصفهان، (۱۴)، صص ۵۵–۷۶.
• هاشمی، ایوب. (1389). «شهد دعا در اشعار حافظ»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، (24)6، صص 75-88.
• Gérar. G. (1992). The architext: An introduction. Trans. by Jane E. Lewin. Berkeley: University of California Press.
• Gérard، Genette. (1997). Palimpsestes. La littérature au second degré. Paris: Seuil.