ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

جستجوی واسوخت در شعر صائب تبریزی

صفحه (101 - 118)
مرتضی قاسمی (نویسنده مسئول)، نوشین قاسمی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: سبک واسوخت بعنوان یکی از فروع مکتب وقوع در نیمه دوم قرن دهم در ادب فارسی پدیدار شد و تا اواسط نیمه اول قرن یازدهم در ایران رونق و رواج داشت. در این سبک، برخلاف سنّت دیرینه غزل، عاشق به معشوق، سخن سخت میگوید، ناز میکند و بی نیازی پیشه میسازد و گاه از معشوق روی برمیتابد. اگرچه در عصر صائب، این سبک در ایران دیگر بازاری نداشت، اما در شعر صائب، مضامین واسوختی -هرچند بصورت اندک و پراکنده- یافت میشود که نشان میدهد او نیز بی میل به سرودن چنین شعرهایی نبوده و نیم نگاهی به اشعار واسوخت داشته است. نوشتار حاضر میکوشد اصطلاح واسوخت و اشعار واسوختی در شعر صائب را در حد توان جستجو و بررسی نماید.

روش مطالعه: پژوهش پیشِ‌رو، مطالعه ای نظری است که بر مبنای مطالعات کتابخانه ای انجام شده و روش آن توصیفی-تحلیلی است. محدوده تحقیق دیوان شش جلدی صائب به تصحیح محمد قهرمان است که از آن میان بیست غزل و تعدادی از تک‌بیتها انتخاب شده اند.

یافته ها: با جستجو در دیوان صائب، بیست غزل و مقدار قابل‌توجهی بیتهای پراکنده با محتوای واسوخت معرفی شده و براساس نوع مضمون به دسته های گوناگون تقسیم و تفکیک گشته اند. همچنین مشخص شده مخاطب شعرهای واسوختی صائب، معشوق عام است یا خاص.

نتیجه گیری: در شعر صائب دست کم دوازده بار «واسوختن» و هم خانواده های آن به کار رفته است که نشان از تعلّق‌خاطر او به سرودن چنین اشعاری بوده است. مضمون شعرهای واسوختی صائب عبارتند از: تبیین نظری واسوخت، هشدار، تهدید، نکوهش، بی رغبتی به وصال، طرد معشوق پیشین و اقبال به دیگری. مضمون بعضی شعرها حاکی از تجربه واقعی واسوخت در زندگی و شعر صائب است، اما در اغلب آنها معشوق خاصّی مطرح نیست.

کلمات کلیدی
غزل قرن دهم و یازدهم هجری , مکتب وقوع , واسوخت , صائب تبریزی

• آریان سرشت، زهرا. (1389)، «ردّپایی از مکتب واسوخت در ده نامه های سبک عراقی»، فصلنامه پژوهش ادبی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی)، ش21، صص 182- 165.
• انوری، حسن. (1382)، فرهنگ بزرگ سخن، ج 8، چاپ دوم، تهران: سخن.
• بیات، علی. (1391)، «پیشینه نوع ادبی واسوخت و بررسی تطبیقی آن در ادبیات فارسی و اردو»، ادبیات تطبیقی، (3) 2 (پیاپی 6)، صص 93- 74.
• خدیور، هادی و فرجی، شیما. (1393)، «ردّپای واسوخت بر جاده شعر فارسی (از سبک خراسانی تا درخشش در قالب یک مکتب مستقل)»، فصلنامه تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، ش21، صص 84- 55.
• رزمجو، توران. (1390)، «نگاهی به مکتب واسوخت در تاریخ ادبیات ایران»، کتاب ماه ادبیات، ش48 (پیاپی 162)، صص 84- 80.
• سراج الدین علی خان بن حسام الدین الگوالیری اکبرآبادی. (1375)، چراغ هدایت، به کوشش منصور ثروت، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر. (توضیح آنکه این کتاب همراه با غیاث اللغات در یک جلد چاپ شده و روی جلد غیاث اللغات ثبت شده است).
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1378)، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمه حجت الله اصیل، تهران: نشر نی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1400)، شاعر آینه ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل، چ12، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس. (1373)، سیر غزل در شعر فارسی، چ4، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1378)، سبک شناسی شعر، چ4، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس. (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: فردوس.
• صائب تبریزی، محمدعلی. (1375)، دیوان صائب، تصحیح محمد قهرمان، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.
• فتوحی رودمعجنی، محمود. (1393)، «سبک واسوخت در شعر فارسی (پیشرو و سرآمد واسوخت محتشم است نه وحشی)»، نامه فرهنگستان، ش3، صص 34- 7.
• فتوحی رودمعجنی، محمود. (1395)، صد سال عشق مجازی: مکتب وقوع و طرز واسوخت در شعر فارسی قرن دهم، تهران: سخن.
• گلچین معانی، احمد. (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
• میرصادقی، میمنت. (1376)، واژه نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبکها و مکتبهای آن، چ2، تهران: کتاب مهناز.
• ناتل خانلری، پرویز. (1371)، «یادی از صائب»، در کتاب صائب و سبک هندی در گستره تحقیقات ادبی، به کوشش محمد رسول دریاگشت، تهران: قطره.
• نعمانی، شبلی. (1368)، شعرالعجم: تاریخ شعرا و ادبیات ایران، ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، چ3، تهران: دنیای کتاب.
• https:--www.iranicaonline.org-articles-saeb-tabrizi