ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 1، فروردین 1402 ، شماره پی در پی 83

بازخوانی و تحلیل نُه منظومۀ کهن عاشقانه

صفحه (17 - 36)
فروغ ابراهیمی گوکی ، هوشمند اسفندیارپور (نویسنده مسئول)، صدیقه علیپور
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: داستانهای عاشقانه، یکی از انواع غنی شعر فارسی است که پیوسته تجلیگاه احساسات لطیف و اندیشه های بکر شاعران پارسیگوی بوده است. در ادبیات فارسی داستانهای عاشقانۀ متعددی وجود دارد که در این جستار به تحلیل و مقایسۀ نُه منظومۀ عاشقانه در قرون میانی تاریخ ادبیات ایران (چهار تا شش) پرداخته میشود. این آثار شامل زال و رودابه، گشتاسب و کتایون، سودابه و سیاوش، بیژن و منیژه، وامق و عذرا، ورقه و گلشاه، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، و ویس و رامین است که از حیث جنسیت عشاق، درونمایه، منشأ پیدایش، دورۀ زمانی، اصالت روایت، فرجام، نوع عشق و بیان داستان بررسی و مقایسه میشوند.

روش مطالعه: شیوه گردآوری اطلاعات در این مقاله کتابخانه ای بوده و تجزیه و تحلیل براساس شیوۀ تحلیل محتوا و از نوع کیفی است. در این مقاله ویژگیهای محتوایی منظومه ها بررسی شده و محور تحقیق ابیاتی است که بیشترین بسامد اشتراک سبکی را دارند و از بیان ابیات مستقل پرهیز شده است.

یافته ها: در تمامی منظومه ها عشاق از نوع انسان و زن و مرد هستند. همچنین تمامی آثار دارای بیانی غیرتمثیلی میباشند. پنج داستان از نُه داستان (حدود 55 درصد) در بستری حماسی شکل گرفته و آمیخته ای از غنا و حماسه هستند. فرجامها در پنج داستان «خوش و همراه با وصال» (55 درصد)، در سه داستان «ناخوش: مرگ دو طرف» (33 درصد) و در یک داستان (11 درصد) «نامعلوم» است؛ بنابراین بسامد فرجام خوش بیشتر از فرجام ناخوش است. ازنظر منشأ پیدایش بیشترین بسامد متعلق به نوع اسطوره (پنج مورد: 55 درصد)، سپس نیمه تاریخی (دو مورد: 22 درصد)، نامعلوم (یک مورد: 11 درصد) و تخیلی (یک مورد: 11 درصد) است. ازنظر زمانی هشت داستان (88 درصد) مربوط به پیش از اسلام و یک داستان (11 درصد) مربوط به پس از اسلام است. از نظر اصالت، پنج داستان از نوع اصلی (55 درصد) و چهار داستان از نوع اقتباسی (44 درصد) هستند. از این چهار داستان، سه داستان از عربی اقتباس شده است و یک داستان (وامق و عذرا) سرچشمه ای یونانی دارد.

نتیجه گیری: تمامی داستانها روایتگر عشقی زمینی هستند؛ با این تفاوت که در داستانهایی مانند لیلی و مجنون، و ورقه و گلشاه، عشق عذری و عفیف است و بسمت تمایلات آسمانی و عرفانی پیش میرود. در غالب این داستانها، مشکلات و موانع وصال دو دلداده، از نوع اختلاف خاندان، نژاد و نسب یا طایفه است. زنان در اغلب این داستانها دارای نقشی فعال بوده و گاه نیز کنشگر و آغازگر اصلی هستند.

کلمات کلیدی
ویژگیهای سبکی , منظومه های کهن عاشقانه , عشق

• ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1383) شعاع اندیشه در فلسفۀ سهروردی، چاپ ششم، تهران: حکمت.
• ابن ندیم، محمدبن اسحاق (1394) الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: دنیای کتاب.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1376) زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: آثار.
• بارتولد، و (1371) «دربارۀ تاریخ حماسۀ ملی ایران» هفتاد مقاله، گردآورنده یحیی مهدوی و ایرج افشار، جلد دو، تهران: اساطیر.
• برادران، شکوه (1388). «ویس و رامین و خسرو و شیرین»، رشد آموزش زبان فارسی (2) 22، صص 21-23.
• بهار، مهرداد (1376) جستاری چند در فرهنگ ایران، چاپ سوم، تهران: فکر روز.
• تجویدی، اکبر (1375) نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا قرن دهم هجری قمری، تهران: سازمان چاپ و فرهنگ ارشاد اسلامی.
• حاکمی، اسماعیل (1369). خلاصۀ داستان ویس و رامین، تهران: امیرکبیر.
• خسروی، اشرف و طغیانی، اسحاق (1389) «تحلیل روانکاوانۀ شخصیت سودابه و رودابه» کاوشنامه، (21) 11، صص 9-37.
• ذوالفقاری، حسن (1388) «مقایسۀ هفت روایت وامق و عذرا» نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان (26)، صص 135-164.
• ریپکا، یان (1354) تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• ستاری، جلال (1366) حالات عشق مجنون، تهران: توس.
• ستاری، رضا؛ حقیقی، مرضیه و مقدسی جهرمی، زهرا (1388) «گشتاسب، هوتوس-کتایون از اوستا تا شاهنامه» پژوهشهای ادبی (23) 6، صص 127-146.
• سهروردی، شهاب الدین یحیی (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج3، تصحیح سید حسین نصر، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• شمیسا، سیروس (1373) سبک شناسی شعر، ویرایش دوم. تهران: فردوس.
• صفا، ذبیح الله (1362) تاریخ ادبیات در ایران، چاپ سیزدهم، تهران: فردوس.
• طغیانی، اسحاق و حیدری، مریم (1391) «تحلیل شخصیتهای برجسته در حماسۀ عاشقانۀ زال و رودابه» متن شناسی ادب فارسی، (4) 48، صص 1-16.
• عنصری بلخی (1378) وامق و عذرا، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• عیوقی (1343) ورقه و گلشاه، به اهتمام ذبیح‌الله صفا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• غلامحسین زاده، غلامحسین و دیگران (1390) «بررسی تطبیقی مضامین عاشقانۀ داستان ورقه و گلشاه عیوقی با اصل روایت عربی» جستارهای زبانی (1) 2، صص 43-69.
• فاطمی، سید حسین و درپر، مریم (1388) «بررسی سازوکار شخصیتها در خسرو و شیرین نظامی» جستارهای نوین ادبی، (4) 42، صص 53-77.
• فردوسی، ابوالقاسم (1400) شاهنامه، ویرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
• کربن، هانری (1384) تخیل خلاق در عرفان ابن عربی، ترجمۀ انشاءالله رحمتی، تهران: جامی.
• گرگانی، فخرالدین اسعد (1337) ویس و رامین، با تصحیح و مقدمۀ محمدجعفر محجوب، تهران: بنگاه نشر اندیشه.
• محبتی، مهدی (1381) پهلوان در بنبست، تهران: سخن.
• ممتحن، مهدی و داوری، پریسا (1389) «دو زن (مقایسۀ سودابه و زلیخا در داستان سیاوش (با نگرش فردوسی) و داستان یوسف (به روایت قرآن)» مطالعات ادبیات تطبیقی (13) 4، صص 173-201.
• منوچهری دامغانی (1370) دیوان اشعار، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
• نظامی، الیاس‌بن یوسف (1366) کلیات خمسه، تهران: امیرکبیر.
• نفیسی، مجید (1398) عشق و مرگ در ادبیات فارسی و چهل مقالۀ دیگر، تهران: آفتاب.
• هنینیگ، والتر برونو (1379) زرتشت، سیاستمدار یا جادوگر، ترجمۀ کامران فانی، چاپ سوم، تهران: کتاب پروانه.
• یشتها (1377) گزارش ابراهیم پورداوود، تهران: اساطیر.
• یوسفی پور، پوران، سالاری، شهاب و قاسمیان، فاطمه (1398) «نگاه عاشقانه در داستان سیاوش و سودابه و وامق وعذرا» فصلنامۀ اورمزد (46)، صص 201-220.