ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 10، دی 1401 ، شماره پی در پی 80

گنوسیسم و اندیشه های میانجی در دیدگاه عین القضات همدانی

صفحه (81 - 97)
فاطمه برزگر ، مریم شادمحمدی (نویسنده مسئول)، کوروس کریم‌پسندی ، محمدتقی بیگلر
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1400

چکیده

زمینه و هدف: گنوسی‌گری مکتبی تلفیق‌گراست و بر آموزه های کلی همانند اصالت دادن به دوئالیسم و تضاد اشیاء دنیوی، روح‌انگاری و دوری از ماده، راهیابی به عالم علوی ازطریق معرفت (گنوس) تأکید دارد. عرفان اسلامی نیز با تلفیق برخی گزاره های گنوسی در قالب توحید اشراقی در تقابل با توحید عددی و سنّیگری افراطی و حکومتی، از آن جهت تلطیف متن و باورهای اسلامی بهره جست. عین القضات همدانی از عرفای بیپروای ایرانی-اسلامی با آگاهی از آموزه های گنوسی و متأثر از آن و با تلفیق دیدگاههای مانوی و مندایی و اندیشه های میانجی، که در این مقاله به اندیشه های نوافلاطونی و هرمسی اطلاق میشود، درصدد بود تا خوانش جدیدی از متن مقدس مسلمانان با گفتمانهای گنوسی و اندیشه های میانجی بوجود آورد.

روش مطالعه: روش پژوهش توصیفی – تحلیلی است و بر پایۀ داده های کتابخانه ای و آثار متقدمان استوار است.

یافته ها: یافتۀ اصلی تحقیق بر تأثیر ادیان گنوسی و فلسفه های نوافلاطونی و هرمسی بر نگاه موحدانه و روایتهای اسلامی عین القضات با حفظ اصالت اسلامی آن تأکید دارد.

نتیجه گیری: پاسخ به چیستی صورتهای جدید آفریده شده در تلفیق با گونه های فکری قدیم و ماهیت اندیشه های جدید، بویژه در منظومۀ فکری عین القضات و قالب اسلامی آن، از نتایج مهم پژوهش حاضر است.

کلمات کلیدی
گنوسیسم , نیاندایی , مانوی , فلوطین , هرمس , نگاه توحیدی

• اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، )1381 (اسطوره های آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.
• بی ناس، جان، (1386)، تاریخ جامعۀ ادیان، ترجمۀ علی اصغر حکمت، تهران: علمی و فرهنگی.
• پورجوادی نصرالله، (1394)، دریای معرفت از بایزید بسطامی تا نجم الدین دایه، تهران: هرمس.
• پیتر گندی، تیموتی فرک، (1384)، هرمتیکا، ترجمۀ فریدالدین رادمهر، تهران: نشر مرکز.
• تقی زاده، سیدحسن، (1383)، مانی شناسی، به کوشش ایرج افشار، تهران: توس.
• زرین کوب، عبدالحسین، (1353)، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
• سهروردی، شیخ شهاب الدین، (1356)، شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ج 1، به اهتمام هانری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم، (1335)، الملل و نحل، ترجمۀ افضل الدین صدور ترکه اصفهانی، به تصحیح سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران: تابان.
• عابد الجابری، محمد، (1389)، نقد عقل عربی، ترجمۀ محمد آل مهدی، تهران: نسل آفتاب.
• فروزنده، مسعود، (1377)، دین صائبین نیاندایی، تهران: سماط.
• فلوطین، (1366)، دوره های آثار فلوطین، ترجمۀ محمدحسن لطفی، جلد دوم، تهران: خوارزمی.
• گنزاربّا، اسمال، بیتا، بیجا.
• لوکونین، ولادیمیر، گریگورویچ، (1350)، تمدن ایرانی ساسانی، ترجمۀ عنایت الله رضا، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه.
• مایل هروی، نجیب، (1374)، خاصیت آینگی، تهران: نشر نی.
• الندیم، محمدبن اسحاق، (1366)، الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر.
• همدانی، عین القضات، (1341)، زبده الحقایق، مقدمه و تصحیح عفیف عُسیران، تهران: منوچهری.
• همدانی، عین القضات، (1377)، نامه های عین القضات، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عُسیران، تهران: اساطیر.
• همدانی، عین القضات، (1397)، تمهیدات، مقدمه و تصحیح عفیف عُسیران، تهران: اساطیر.
• الیاده، میرچا، (1373)، آیین گنوسی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: فکر روز.
• یاسپرس، کارل، (1363)، فلوطین، ترجمۀ محمدحسین لطفی، تهران: خوارزمی.
• یعقوبی، احمدبن اسحاق، (1371)، تاریخ یعقوبی، تصحیح محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.