ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 12، اسفند 1400 ، شماره پی در پی 70

کاربرد گستردۀ ثمثیل و تازگیهای آن؛ یکی از ویژگیهای خسرونامه

صفحه (217 - 232)
ندا نجفی ، منوچهر اکبری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: خسرونامه اثری منظوم و عاشقانه است که برخی آن را به عطار نسبت داده اند و برخی دیگر این انتساب را رد کرده اند. در این میان امری که واضح و قابل تشخیص است، تفاوت محتوایی این منظومه با سایر آثار عطار است. خسرونامه روایتی از داستان عاشقانۀ دو شاهزاده به نامهای هرمز و گلرخ است که بنوعی یادآور خسرو و شیرین نظامی گنجوی است. در این نوشته پس از بررسی اجمالی صحت و سقم انتساب این اثر به عطار، تمثیل، انواع و گستردگی آن در خسرونامه مورد توجه و تحلیل قرار میگیرد. هدف از پژوهش حاضر این است که شاعر تا چه اندازه توانسته یا خواسته است از شگرد تمثیل برای پیش بردن روایت خویش و جذاب کردن آن بهره ببرد.

روش مطالعه: این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شده است. نسخۀ مورد مطالعه متعلق به تصحیح احمد سهیلی خوانساری (1339) است.

یافته ها: تمثیل به دو دستۀ بزرگ داستانی (روایی) و توصیفی تقسیم میشود، در خسرونامه تقریباً در دستۀ اول بسامدی ندارد (جز یک مورد در ابتدای آن). مگر اینکه مجموع داستان را روایتی تمثیلی بدانیم برای بیمهری و ناپایداری دنیا.

نتیجه گیری: در میان انواع تمثیل توصیفی در خسرونامه بسامد ارسال المثل، استعارۀ تمثیلی، تشبیه تمثیلی، و اسلوب معادله بترتیب بیشتر است. قرار گرفتن ارسال المثل و استعارۀ تمثیلی در صدر، نشان میدهد که شاعر بیش از خلق تشبیه، به ذکر عبارات سائر و رایج در زبان و ادبیات فارسی علاقه مند است. این امر، اثر او را به زبان و درک عوام نزدیک کرده است. نکتۀ دیگر این است که غالب این تمثیلات در زبان امروز نیز کاربرد دارند.

کلمات کلیدی
عطار , خسرونامه , تمثیل , ضرب‌المثل , روایت

• اسرارالبلاغه، جرجانی، عبدالقاهر (1366) ترجمۀ جلیل تجلیل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• امثال و حکم، دهخدا، علی اکبر (1386) دورۀ چهار جلدی، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.
• بیان، شمیسا، سیروس (1370) تهران: فردوس.
• پیشاهنگان شعر پارسی، دبیرسیاقی، محمد (1374) چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
• تشبیه تمثیل و استعارۀ تمثیلیه در کتب بلاغی، رضایی جمکرانی، احمد (1394) ادب پژوهی، شمارۀ 34، صص 33-50.
• حدیقه الحقیقه و طریقه الشریعه، سنایی غزنوی، ابوالمجدود بن آدم (1329) به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
• خسرو و شیرین، نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1388) به تصحیح حسن وحید دستگردی و کوشش سعید حمیدیان، چاپ دهم، تهران: قطره.
• خسرونامه، منسوب به عطار نیشابوری، فریدالدین (1339) به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: زوار.
• دیوان اشعار، حافظ شیرازی (1394) به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: ققنوس.
• دیوان اشعار، صائب تبریزی (1368) به کوشش محمد قهرمان، جلد پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان اشعار، فرخی سیستانی (1335) به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: چاپ سپهر.
• زبور پارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1378) زبور پارسی، تهران: آگه.
• زیباشناسی سخن پارسی، کزازی، جلال الدین (1389) بخش بیان، چاپ نهم، تهران: نشر مرکز.
• سرچشمۀ تکوین و توسعۀ انواع تمثیل، حمیدی، سید جعفر و شامیان، اکبر (1384) دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 197، صص 75-103.
• شاعر آینه ها، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366) تهران: آگاه.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1363) به تصحیح ژول مول، تهران: امیرکبیر.
• شرح احوال و نقد آثار شیخ فریدالدین عطار، فروزانفر، بدیع الزمان (1353) تهران: کتابفروش دهخدا.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1395) چاپ هجدهم، تهران: آگه.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی، کیکاووس بن وشمگیر (1390) به تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ هفدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• کاربرد ضرب‌المثل در شعر شاعران ایرانی، ذوالفقاری، حسن (1391) گوهر گویا، (1) 6، صص95-122.
• کلیات اشعار، سعدی شیرازی، مصلح‌بن عبدالله (1383) به تصحیح بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
• کلیله و دمنه، منشی، نصرالله بن محمد (1383) به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
• گلستان، سعدی شیرازی (1398) تهران: خوارزمی.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1377) چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مثل، بهمنیار، احمد (1327) مجلۀ یغما، دی ماه، شمارۀ 10، صص 433-437.
• ملاحظاتی دربارۀ مثل از چاله به چاه افتادن، کتابی، احمد (1384) نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 27، صص 82-89.
• منطق الطیر، عطار نیشابوری، فریدالدین (1383) به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• هفت پیکر، نظامی گنجوی، الیاس ‌بن یوسف (1390) به تصحیح حسن وحید دستگردی و کوشش سعید حمیدیان، چاپ دهم، تهران: قطره.