ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 1، فروردین 1401 ، شماره پی در پی 71

بررسی استعارۀ مفهومی زمان در شعر حافظ و جهان ملک خاتون

صفحه (173 - 196)
سیده اکرم زاهدی ، طاهره صادقی تحصیلی (نویسنده مسئول)، قاسم صحرایی ، سعید زهره‌وند
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

پیشینه و هدف: زمان از مفاهیم انتزاعی است و بحث از چیستی آن همواره مورد توجه فلاسفه و دانشمندان از دوران یونان باستان تا عصر حاضر بوده ‌است. اما علمای علوم ‌شناختی به چگونگی درک زمان و اینکه ذهن انسان زمان را چگونه درک میکند پرداخته اند. آنها براساس تحقیقات گسترده به این نتیجه رسیدند که ذهن بوسیلۀ استعارۀ مفهومی، امور انتزاعی و مبهمی مانند زمان را درک میکند. در پژوهش حاضر شعرهای حافظ و جهان‌ملک خاتون از دیدگاه استعارۀ مفهومی زمان مورد بررسی قرار گرفته و هدف از آن پی بردن به این مطلب است که این دو شاعر از استعارۀ مفهومی زمان برای بیان و انتقال چه مفاهیمی استفاده کرده اند.

روش مطالعه: روش انجام تحقیق در این پژوهش بصورت توصیفی–تحلیلی و استناد به شواهد درون متنی است و دامنۀ آن تمام ابیات فارسی دو شاعر موردنظر را دربر میگیرد.

یافته ها: طبق بررسیهای بعمل آمده در شعر هر دو شاعر، زمان از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردارست و در این بین حافظ نگاهی ویژه ای به زمان و مفاهیم آن دارد. در دیوان حافظ و جهان ملک خاتون، سوای نشان دادن زمان رویدادها، به جنبۀ ارزشمندی زمان که در قالب سرمایه ای ارزشمند یا شئیی نفیس و بی‌بدیل مفهوم‌سازی‌شده توجه نشان داده شده ‌است. علاوه بر این ازطریق استعارۀ مفهومی زمان، مفاهیمی چون تأسف بر ایام ازدست رفته، وقت‌شناسی، امیدواری، لحظات را با خوشی سپری کردن، عمر را با غم بهدر ندادن اشاره شده است.

نتیجه گیری: بنظر میرسد بخشی از ابیات مربوط به استعارۀ مفهومی زمان در دیوان هر دو شاعر بازتاب‌دهندۀ دیدگاه فکری و جهان‌بینی آنان است که نشئت‌گرفته از نظام مفهومی است که بر ساختار فکریشان سایه افکنده است؛ در دیوان جهان‌ملک خاتون این بخش از ابیات عمدتاً در قالب تشخیص سروده شده و بازتاب وقایعی است که برای او روی داده است. او زمان را همراهی ناپایدار، بی‌وفا، دزد، ستمکار و گردونه ای بیدادگر میداند. استعارۀ مفهومی زمان در دیوان حافظ با توجه به شخصیت چندبعدی حافظ، اشراف او بر فرهنگ اسلامی و عرفانی، شور و شوق و خلاقیت شاعرانه، مشرب فکری و فلسفی، مبین امید، اغتنام فرصت، حالات خوشی و سرمدی، وقت آرمانی، و تفکرات خیامی است که ازطریق استعاره، مفهوم‌سازی شده ‌است.

کلمات کلیدی
شعر , زمان , استعارۀ مفهومی

• استعاره‌هایی که با آنها زندگی میکنیم، لیکاف، جورج، و جانسون، مارک، (1395)، ترجمۀ هاجر آقاابراهیمی، چاپ 2، تهران: علم.
• استعاره در فرهنگ جهانیها و تنوع، کوچش، زولتان، (1394)، ترجمۀ نیکتا انتظام، چاپ 1، تهران: سیاهرود.
• استعاره مقدمه ای کاربردی، کوچش، زولتان، (1396)، جهانشاه میرزابیگی، ویراست دوم، تهران: آگاه.
• استعاره‌های مفهومی زمان در زبان فارسی: رویکردی شناختی–پیکره‌ای، رئیسی، فاطمه، افراشی، آزیتا، نعمت‌زاده، شهین، و مقدسین، مریم، (1399)، فصلنامۀ مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، (1) 8، صص 15–29.
• بررسی معناشناختی استعاره زمان در داستانهای کودک به زبان فارسی (گروههای سنی «الف»، «ب»، «ج»). سجودی، فرزان، و قنبری، زهرا، (1391)، نقد ادبی، (19) 5، صص 135-156.
• بلاغت تصویر، فتوحی رودمعجنی، محمود، (1393)، چاپ 3، تهران: سخن.
• تاریخ ادبیات ایران (جلد دوم)، صفا، ذبیح‌الله، (1380)، تلخیص از محمد ترابی، چاپ 13، تهران: فردوس.
• چشمۀ روشن: دیداری با شاعران، یوسفی، غلامحسین، (1388)، چاپ 12، تهران: علمی.
• دیوان کامل، جهان ملک خاتون، (1374)، به کوشش پوراندخت کاشانی‌راد و کامل احمدنژاد، تهران: زوار.
• دیوان، حافظ، شمس‌الدین محمد، (1389)، براساس نسخۀ محمد قزوینی و قاسم غنی به اهتمام جهانگیر منصور، چاپ 47، تهران: دوران.
• زمان در شعر حافظ، محمدی آسیابادی، علی، (1388)، پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 3، صص 103-123.
• ساختار زمان در رمان چشمهایش از منظر معنیشناسی شناختی، دعوتخواه، فرهاد، صراحی، محمدامین، و برکت، بهزاد، (1395)، نقد و نظریۀ ادبی، (9) 5، صص 136-155.
• سبک‌شناسی، نظریه‌ها و روشها، فتوحی رودمعجنی، محمود، (1395)، چاپ 3، تهران: سخن.
• فلسفۀ جسمانی ذهن جسمانی و چالش آن با اندیشۀ غرب. (2 جلدی)، لیکاف، جورج، و جانسون، مارک، (1395) ترجمۀ جهانشاه میرزابیگی، چاپ 2، تهران: آگاه.
• کارکرد زبان و جنسیت در دیوان جهان ملک خاتون شیرازی بر مبنای نظریۀ DSL ، وفایی، عباسعلی، و خواجه پور، فریده، (1397)، متن پژوهی ادبی، (76) 22، صص 143-164.
• مجاز در حقیقت، ورود استعاره‌ها در علم، دباغ، حسین، (1393)، تهران: هرمس.
• مجاز و معنا، مبنای تفکر و زیبایی آفرینی استعاره، تیلر، رابرت، (1390)، ترجمۀ مریم صابری نوری فام، چاپ 2، تهران: سورۀ مهر.
• معنا، زبان و ذهن (مصاحبه با مارک ترنر). اندرهیل، جیمز دبلیو (ج. ا)، (1382)، زنده رود (فصلنامۀ فرهنگ، ادب و تاریخ)، شمارۀ 28 و 29، صص39–68.
• مفهوم زمان در فلسفۀ برگسن، ابراهیمی دینانی، غلامحسین، و پیرمرادی، محمدجواد، (1379)، مدرس، (4) 4، صص 95-107.
• نظام فکری خیام، فاضلی، مهبود، (1388)، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، (20) 5، صص 61- 89.
• وقت حافظ، براتی، محمود، (1394)، پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، (1) 9، صص 99-128.