ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

رویکرد اندرزنامه نویسان سده های چهارم و پنجم هجری در کاربرد شخصیتهای الگو مطالعۀ موردی: پندنامۀ انوشیروان،آفرین‌نامه، سیرالملوک، قابوسنامه،کیمیای سعادت، خردنامه

صفحه (111 - 128)
فائزه عقیقی ، زهره زرشناس (نویسنده مسئول)، فرزانه گشتاسب
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1399

چکیده

زمینه و هدف: اولین اندرزنامه های فارسی در ایران، بعد از ورود اسلام، در قرون چهار و پنج هجری تألیف شد. نگارش اندرزنامه ها، در این زمان، نه تنها ادامۀ سنت اندرزنامه نگاری دورۀ ساسانی بوده، بلکه اهداف سیاسی و اجتماعی نیز داشته است. اندرزنامه ها حاوی نکات مهمی در تحلیل نحوۀ تفکر جامعه هستند و یکی از بخشهای مهم آنان از این منظر، شخصیتهای سرمشق مورد استناد آنهاست. شخصیت سرمشق یا الگو، فردی است که بعنوان بهترین نمونه در تأیید اندرز مربوطه، از وی نقل قول و یا داستانی، آورده شده است.

روش مطالعه: در این مقاله تلاش شده با روش توصیفی- تحلیلی، شخصیتهای سرمشق و علل انتخاب آنان در اندرزنامه های فارسی قرون چهار و پنج هجری بررسی و تحلیل شوند. متون مذکور عبارتند از خردنامه، آفرین‌نامه، پندنامۀ انوشیروان، سیرالملوک، کیمیای سعادت و قابوسنامه.

یافته ها: نویسندگان اندرزنامه های یادشده برای انتخاب اشخاص الگو، فارغ از تفکر و سلیقۀ شخصی، از یک سو به ارزشها و از سویی دیگر به چالشهای موجود در جامعه نیز توجه داشته اند. بنابراین بسامد بالای استفاده از شخصیتهای سرمشق خاص و یا متعلق به دورۀ زمانی یا موقعیت شغلی ویژه ای، میزان محبوبیت و کارایی آن اشخاص را در جامعه نشان میدهد.

نتیجه گیری: بررسی متون موردنظر در این مقاله، توجه اندرزنامه نویسان را بیشتر به حوزۀ سیاسی و سپس مذهبی و اجتماعی نمایان میکند. همچنین اقبال به شخصیتهای الگوی ایرانی و یا کسانی که به فرهنگ ایران علاقمند بوده اند، چه در دورۀ باستان و چه در دورۀ اسلامی، بسیار بارز است.

کلمات کلیدی
اندرزنامه , فارسی , شخصیت الگو , قرون چهار و پنج هجری

• آیین زرتشت کهن روزگار و قدرت ماندگارش، بویس، مری (1386)، ترجمۀ ابوالحسن تهامی، تهران: نگاه.
• استمرار فرهنگ ساسانی در دوران اسلامی و علل و عوامل آن، محمدی ملایری، محمد (2535)، شورای عالی فرهنگ و هنر. مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، صص12-20
• بررسی تحلیلی سنت اندرزنامه‌نویسی سیاسی در تاریخ میانۀ ایران، فروزش، سینا (1391)، تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
• تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تفضلی، احمد (1376)، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله (1363)، جلد اول، چاپ ششم، تهران: فردوسی.
• تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه (1363)، از سلسله تحقیقات گروه تاریخ ایران دانشگاه کمبریج، گردآورنده ر.ن.فرای، مترجم حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
• جایگاه وزارت و وزیران در متون اندرزنامه‌ای قرون میانۀ هجری، طرفداری، علی محمد (1395)، مجلۀ تاریخ نگار. ش 10، صص 36-22.
• خردنامه (1378)، به کوشش منصور ثروت، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• سیرالملوک، خواجه نظام الملک (1385)، بازشناسی، تحلیل، ویرایش متن، توضیحات ‌از محمد استعلامی، تهران: زوار.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر (1382)، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ 12، تهران: علمی و فرهنگی.
• قابوسنامۀ عنصرالمعالی و جریان اندرزنامه‌نویسی سیاسی در ایران دوران اسلامی، اللهیاری، فریدون (1381)، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ش 30و31، صص 142-125.
• کیمیای سعادت، امام محمد غزالی (1376)، تصحیح احمد آرام، چاپ 4، تهران: گنجینه.
• نسب و نسب سازی در سده های میانۀ تاریخ ایران، شعبانی، امامعلی و زارعی، علی (1391) مطالعات تاریخ فرهنگی، (14) 4، صص 21-52.
• یشت‌ها (2536)، گزارش پورداوود، تصحیح بهرام فره‌وشی، 2 ج، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• S. Skaked, Z. Safa; ANDARZ” Encyclopaedia Iranica, II-1, pp11-22 available online at
• http:--www.iranicaonline.org-articles-andarz-precept-instruction-advice(accessed on 30 December 2012