ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 11، بهمن 1400 ، شماره پی در پی 69

شگردهای کلیشه زدایی در غزل حسین منزوی

صفحه (37 - 51)
مهدی رهنما ، احمدرضا کیخای فرزانه (نویسنده مسئول)، بهروز رومیانی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1400

چکیده

زمینه و هدف: یکی از عوامل مهم تحول و زایش سبکهای ادبی، کلیشه ای شدن مضامین و تصویرهای ادبی در دوره های متفاوت است که نمونۀ بارز آن، ظهور مکتب وقوع، سبک هندی و دورۀ بازگشت ادبی است. رایجترین تحلیل برای تشخیص کلیشه های ادبی، بازشناسی ابزار تکرار است. عنصر «تکرار» در ادبیات نقش کلیدی، اعم از مثبت و منفی، ایفا میکند. بسامد بالای این عنصر، گاه به ظهور «کلیشه» می‌انجامد و میتواند در تصاویر شعری، ترکیبات اضافی و وصفی، کلمات مرکب، نمادها و مانند آنها و نیز در جایگاه مضامین و عواطف ظهور کند. از این رو نوشتۀ حاضر به بررسی و تأثیر عنصر «کلیشه» در ابعاد ادبی غزل معاصر با مطالعۀ اشعار حسین منزوی میپردازد و در پی اثبات آن است که منزوی چگونه رنگ تکرار و کهنگی را از تصاویر و مضامین قالبی زدوده است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی و براساس مطالعۀ غزلیات حسین منزوی صورت گرفته است.

یافته ها: منزوی گاه با پرداخت جزئی تصاویر و مضامین کلیشه ای، به خلق تصاویر و مضامین نو دست زده است. این پردازش اغلب با تلفیق اندیشه های کلیشه ای و خلاقانه بر ارزش هنری و ادبی شعر منزوی افزوده است و دیدگاه مخاطبان را درمورد کاربرد کلیشه تغییر میدهد.

نتیجه گیری: برجسته ترین نوآوریهای حسین منزوی در کاربست مضامین و تصاویر قدما و کلیشه زدایی از آنها در این موارد میگنجد: نوآوری در کاربرد ترکیبات کلیشه ای، نوآوری در کاربرد تلمیح برای مضمون‌پردازی و تصویرسازی، نوآوری درکاربرد تمثیل و کنایه برای مضمون‌پردازی و تصویرسازی، نوآوری در تضمین و اقتباس از کلام گذشتگان برای مضمون‌پردازی و تصویرسازی، و آمیختن فنون بلاغی با تلمیح، تضمین، و تمثیل. این تمهیدات گوشه هایی از نوآوریها و ابداعات منزوی را بعنوان یکی از پیشگامان و پیشاهنگان غزل نو بازنمایی کرده و نشان میدهد چگونه غزل او از غزلهای سنتی متفاوت و به شعر نو مشابه شده است.

کلمات کلیدی
کلیشه , تصویر , مضمون , تکرار , غزل , حسین منزوی

• آشنایی با نقد ادبی. زرینکوب، عبدالحسین. (1383). چاپ هفتم، تهران: سخن، ص 173.
• از ترمه و تغزل. منزوی، حسین. (1387). چاپ پنجم، تهران: روزبهان.
• از شوکران و شکر. منزوی، حسین. (1370). تهران: فتحی.
• تذکره الاولیا. عطار نیشابوری، فریدالدین. (1398). به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ دوم، تهران: سخن، ص 638.
• دیوان اشعار .کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدین. (1369). به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ، صص 269 و 384.
• دیوان اشعار. انوری ابیوردی، اوحدالدین محمد. (1337). جلد اول. به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب: ص 2.
• دیوان اشعار. اوحدی مراغه‌ای، فخرالدین. (1340). به تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر، ص 408.
• دیوان اشعار. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. (1320). به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: کتابخانۀ زوار، صص 112، 154، 172، 187، 331.
• دیوان اشعار. رودکی سمرقندی، جعفربن محمد. (1376). به تصحیح سعید نفیسی. چاپ دوم، تهران: نگاه، ص 113.
• دیوان اشعار. سنایی غزنوی، مجدودبن ‌آدم. (1387). مقدمه، تصحیح و شرح محمد بقائی (ماکان)، تهران: اقبال، ص 55 و 290.
• دیوان اشعار. صائب تبریزی، محمدعلی. (1364). جلد اول. به تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی، ص 303.
• دیوان اشعار. فرغانی، سیف‌الدین محمد. (1364). به تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران: فردوسی، ص 161.
• کلیات سعدی:غزلیات. سعدی شیرازی، مشرف‌الدین. (1383) براساس تصحیح محمدعلی فروغی و با کوشش بهاءالدین خرمشاهی، چاپ چهارم، تهران: دوستان، ص 578.
• کلیات شمس، جلال الدین محمد مولوی، (1346)، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، انتشارات امیرکبیر، تهران.
• گلستان. سعدی شیرازی، مشرف‌الدین. (1386). به تصحیح حسن احمدی گیوی. چاپ دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص 338.
• لغتنامه، دهخدا، علی‌اکبر و همکاران. (1325). تهران: سازمان لغتنامۀ دهخدا.
• مجموعه اشعار. منزوی، حسین. (1391). چاپ سوم، تهران: آفرینش.
• مجموعه شعر ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد. فرخزاد، فروغ. (1377). چاپ دوازدهم، تهران: مروارید، ص 23.
• نقد ادبی. شایگان‌فر، حمیدرضا. (1380). تهران: دستان، ص 49.
• واژه‌نامه هنر داستاننویسی. میرصادقی، جمال. و میرصادقی، میمنت (1377). تهران: کتاب مهناز، ص 256.