ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

سبک شناسی نسخۀ خطی دلگشانامه

صفحه (39 - 61)
رحیم سلامت آذر ، حسین نوین (نویسنده مسئول)، عسگر صلاحی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1399

چکیده
زمینه و هدف: نسخه های خطی، گنجینه های ناشناخته و ذخایر فرهنگی هر ملتی است که اهتمام به شناساندن و بررسی همه جانبۀ این آثار از وظایف اصلی محققان و پژوهشگران است. یکی از این میراث ماندگار، حماسۀ تاریخی ـ دینی دلگشانامه است که میرزا ارجمند آزاد کشمیری، آن را در موضوع قیام مختار در نیمۀ اول قرن دوازدهم هجری قمری در بحر متقارب و در 15450 بیت سروده است. هدف از این پژوهش، معرفی نسخه های خطی و بررسی ویژگیهای سبک شناسانۀ دلگشانامه از منظر زبانی، ادبی و فکری است.
روش مطالعه: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به روش کتابخانه ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. محدوده و جامعۀ موردمطالعه، نسخ خطی دلگشانامه است که در کتابخانه های ایران و جهان موجود است.
یافته ها: محتوای این اثر دارای ویژگیهای سبک خراسانی از قبیل لغات و ترکیبات قدیمی، کاربرد افعال در شکل کهن، استفاده از آرایه های ادبی، تشبیهات مفرد و حسی، و کنایات قابل درک است. شاعر با ابتکار و نوآوری در بهره گیری از شگردهای بدیعی و بیانی، داشتن برخی ویژگیهای زبانی و ادبی نسبتاً بدیع و استعمال وسیع لغات و ترکیبات حماسی توانسته است امکانات زبانی را در خدمت اندیشه های دینی و موضوع حماسی اثر بکار گیرد.
نتیجه گیری: نتایج تحقیق و بررسی نشانگر آن است که «آزاد» با ذوقی سرشار در سرودن این اثر خوش درخشیده و در پیروی از شاعران سبکهای پیش از خود بویژه فردوسی، سعدی و نظامی موفق بوده است. انتخاب بحر متقارب در این اثر بعلت زیادی هجاهای بلند و ختم شدن به رکن مقصور، باعث نزدیکی به اسلوب زبان حماسی شده است، توصیف قهرمانان، میدانهای جنگ، مبالغه های خیال‌انگیز و خوارق عادات و کرامات در این منظومه کاملاً مشهود است. در بخشهایی از این مثنوی بویژه ساقی نامه ها و ذکر اصطلاحات حکمی و غنایی در پند و اندرز و بیوفایی دنیا، زبان حماسی و غنایی درآمیخته است.

کلمات کلیدی
ویژگیهای سبکی , نسخۀ خطی , دلگشانامه , آزاد , حماسۀ دینی.

• قرآن کریم، با ترجمۀ حسین انصاریان. تهران: پیروز.
• «حملۀ حیدری»، جلالی پنداری، یداله. (1389). دانشنامۀ جهان اسلام، جلد 4، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، صص 209- 213.
• ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1387). ویرایش پنجم. تهران: سخن.
• امثال و حکم. دهخدا، علی اکبر. (1395). ویرایش دوم. تهران: پارمیس.
• انواع ادبی، شمیسا، سیروس. (1376). تهران: فردوس، ص 127.
• آشنایی با عروض و قافیه، شمیسا، سیروس. (1374). ویرایش یازدهم، تهران: فردوسی.
• آنندراج، پادشاه، محمد. (1363). تهران: خیام.
• آیین آیینه، قبادی، حسینعلی و بیرانوندی، محمد. (1386). تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
• بررسی سبک‌شناسانۀ حماسه های دینی در ادب پارسی، شمشیرگرها، محبوبه. (1364). مجلّۀ تاریخ ادبیّات، شمارۀ 3-64، ص 138
• پیوند موسیقی و شعر، ملاح، حسنعلی. (1385). تهران: فضا.
• تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، حلبی، علی‌اصغر. (1372). ویرایش دوم. تهران: اساطیر.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله. (1373). ویرایش چهارم. تهران: فردوس.
• تاریخ ادبیات فارسی، اته، هرمان. (1337). ترجمۀ رضازاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• حماسه‌سرایی در ایران، صفا، ذبیح‌الله. (1333). تهران: امیرکبیر.
• درآمدی بر هنر و اندیشۀ فردوسی، حمیدیان، سعید. (1372). تهران: مرکز.
• دلگشانامه (خطی)، آزاد بلگرامی، میر غلامعلی. (1131 ق). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• دلگشانامه (خطی)، آزاد کشمیری، میرزا ارجمند. (1131 ق). سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
• دیوان‌نامۀ دلگشا (خطی)، آزاد کشمیری، میرزا ارجمند محمد خلف ابوالقاسم عبدالغنی بیگ مت. (1131ق). سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
• زمینۀ اجتماعی شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1386). ویرایش دوم، تهران: اختران.
• زیباشناسی سخن پارسی، کزازی، میرجلال‌الدین. (1373). جلد 3 (بدیع). تهران: مرکز.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1372). تهران: آگاه.
• فنون ادبی، احمدنژاد، کامل. (1374). ویرایش دوم، تهران: پایا.
• فهرست کتب خطی کتابخانۀ آیت الله جلیلی (کرمانشاه)، وفادار مرادی، محمد. (1383). مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
• فهرست نسخه های خطی فارسی، منزوی، احمد. (1348). جلد 4. تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه ای.
• فهرستوارۀ کتابهای فارسی، منزوی، احمد. (1374). جلد 3. تهران: انجمن آثار و مفاخر اسلامی.
• قلمرو ادبیات حماسی ایران، رزمجو، حسین. (1381). جلد 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی؛ مشهد: سخن‌گستر.
• کلیّات، آزاد بلگرامی. (1393). تصحیح، مقدّمه و حواشی: پروفسور سیّد حسن عبّاس. دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران.
• الگوی بررسی زبان حماسی، شهبازی اصغر و ملک ثابت، مهدی. (1391). پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 24، صص 143- 179.
• معرّفی و بررسی اجمالی منظومه های حماسی تاریخی و دینی دوره صفوی، زنگی آبادی، سعیده. (1391). پایان نامۀ کارشناسی ارشد، رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1379). تهران: آگه.
• نام شناخت توصیفی منظومه های دینی فارسی، راشدمحصل، محمدرضا. (1389). مشهد: آستان قدس رضوی.
• نظریه ادبیات، ولک، رنه و وارن، آستن. (1373). ترجمۀ ضیاء موحد و پوران مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.
• نقد بدیع، فشارکی، محمد. (1379). تهران: سمت.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس. (1390). ویرایش سوم. تهران: میترا.