ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

معضلات اجتماعی از منظر شاعران عصر صفوی

صفحه (19 - 38)
محسن رستمی ، محمدحسن رازنهان (نویسنده مسئول)، حسین مفتخری ، ناصرقلی سارلی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1399

چکیده
زمینه و هدف: آثار شاعران عصر صفوی بدلیل پیوستگی با تودۀ مردم آیینۀ تمام‌نمای اوضاع اجتماعی این عصر است. این جستار بر‌آن است با بررسی اشعار شاعران این عهد، به این پرسش پاسخ دهد که جامعۀ صفوی با چه معضلاتی دست به گریبان بوده و برخورد مردم دربرابر این مسائل چگونه بوده است؟
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: مطالعه و مرور آثار مورخان این عصر و نوشته های جهانگردان غربی و از همه مهمتر اشعار شاعران مضمون‌پرداز عصر صفوی که بر اوضاع دربار اشراف داشتند، حاکی از آن است که بدلیل اشتغال طولانی‌مدت صفویان به جنگ با دشمنان خارجی و ضعف برخی از فرمانروایان جوان و بیتجربۀ این دودمان در ادارۀ قلمرو گستردۀ تحت حاکمیتشان، متأسفانه بتدریج انواع ناهنجاریهای اخلاقی در جامعۀ آن روزگار شایع گردید.
نتیجه گیری: انواع ناهنجاریها از ابتلا به مواد مخدر و شرابخواری تا رواج دریوزه گری، دزدی، بی‌بندوباری و انحرافات جنسی، اوضاع جامعۀ عصر صفوی را پریشان ساخته بود. در این میان شاعران مشهور این عصر که خود نیز از این آسیبها برکنار نبودند، میکوشیدند اقشار جامعه را نسبت‌به این امور آگاه سازند و در کنار آن راه حلی برای رهایی از این مصائب بیابند.

کلمات کلیدی
شاعران , صفویان , اعتیاد , معضلات اجتماعی.

• اوضاع نظامی ایران در روزگار صفویان، غلامرضایی، علی (1393) تهران: دافوس.
• بازتاب پدیدۀ اعتیاد در شعر صائب، طهماسبی، فریدون و دیگران (1384)، مطالعات و پژوهشهای دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی اصفهان، شمارۀ 41، صص 167-184.
• بنگ و باده، فضولی بغدادی، ملامحمد (1389)، به تصحیح و تحشیۀ حسین محمدزاده‌صدیق، تهران: مؤسسۀ دانش سهند و سیلان.
• پیدایی و شیوع اعتیاد به افیون در عصر صفوی، تابش، یعقوب و همکاران (1396)، تاریخ ایران، شمارۀ 79، صص1-40.
• تاریخ اجتماعی ایران، راوندی، مرتضی (1369)، ج7، چاپ سوم، تهران: نگاه.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح‌الله (1366)، ج5، چاپ ‌سوم، تهران: فردوس.
• تاریخ عالم‌آرای عباسی، ترکمان، اسکندر‌بیگ (1387)، با مقدمۀ ایرج افشار، تهران: امیر‌کبیر.
• تبلور عناصر قهوه‌خانه‌ای در شعر عصر صفوی، نیکوبخت، ناصر و همکاران (1393)، دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال دوم، شمارۀ 4، ص109-134.
• تذکرۀ نصر‌آبادی، نصرآبادی، محمد‌طاهر (1378)، به تصحیح محسن ناجی نصر‌آبادی، تهران: اساطیر.
• دیوان اشعار قدسی مشهدی، قدسی مشهدی، محمد‌جان (1376)، به تصحیح محمد قهرمان، مشهد: دانشگاه فردوسی.
• دیوان اشعار نظیری نیشابوری، نظیری نیشابوری، محمد‌حسین (1340)، به تصحیح مظاهر مصفی، تهران: امیر‌کبیر و زوار.
• دیوان آرتیمانی، آرتیمانی، سید‌محمد‌میر‌رضی‌الدین (1361)، به کوشش محمد‌علی امامی، تهران: کتابفروشی خیام.
• دیوان سنجر کاشانی، سنجر کاشانی، محمد‌هاشم بن حیدر (1388)، به تصحیح و تحقیق حسن عاطفی و عباس بهنیا، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• دیوان صائب تبریزی، صائب تبریزی، محمد‌علی (1370)، به کوشش محمد قهرمان 6‌جلد، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان کلیم کاشانی، کلیم کاشانی، ابوطالب (1336)، به تصحیح ح. پرتو بیضایی، تهران: کتابفروشی خیام.
• دیوان محتشم کاشانی، محتشم کاشانی، کمال‌‌الدین (1380)، تصحیح و تعلیقات عبد‌الحسین نوایی و مهدی صدری، تهران: میراث مکتوب.
• دیوان وحشی بافقی، وحشی بافقی، شمس‌الدّین محمّد (1338)، به تصحیح حسین نخعی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
• ذخیرۀ خوارزمشاهی، جرجانی، اسماعیل بن حسین (1344)، به کوشش محمد‌تقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: المعی.
• زندگی شاه‌عباس اول: ویژگیهای جسمی، روحی، اخلاقی و ذوقی او، فلسفی، نصر‌الله (1364) ، ج1 و 2، تهران: دانشگاه تهران.
• سفر‌نامۀ تاورنیه، تاورنیه، ژان باتیست (1363)، ترجمۀ ابو‌تراب نوری، چاپ سوم، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• سفرنامۀ دلاواله، دلاواله، پیترو (1370)، ترجمۀ شجاع‌الدّین شفا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• سیاحت‌نامۀ شاردن، شاردن، ژان (1335)، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
• شاه‌اسماعیل اول، پادشاهی با اثرهای دیر‌پای در ایران و ایرانی، پارسا‌دوست، منوچهر (1375)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• شاهد‌بازی در ادبیات فارسی، شمیسا، سیروس (1381) تهران: فردوس.
• شاه‌عباس دوم و زمان او، فاضل احمد (1376)، چاپ دوم، تهران: ضریح.
• صفویه در عرصۀ دین فرهنگ و سیاست، جعفریان، رسول (1379)، جلد 1، تهران: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1375)، چاپ ‌ششم، تهران: آگاه.
• فرهنگ اساطیر و داستانواره‌ها در ادبیات فارسی، یاحقی، محمد‌جعفر (1386)، تهران: فرهنگ معاصر.
• فرهنگ فارسی برهان قاطع، خلف تبریزی، محمد‌حسین (1379)، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
• فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی، انوشه حسن (1376)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• قابوسنامه، عنصرالمعالی کیکاووس‌بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار (1386)، به تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ ‌پانزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• کلیات دیوان ملک‌الشعرا طالب آملی، طالب آملی (1346)، به تصحیح و تحشیۀ سید محمد طاهری‌شهاب، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• کلیات عرفی شیرازی، عرفی شیرازی، جمال‌الدین‌ محمد (1378)، به کوشش محمد‌ولیی الحق‌انصاری، تهران: دانشگاه تهران.
• کلیات فیض کاشانی، فیض کاشانی، ملامحمدمحسن (۱۳۸۱)، قم: اسوه.
• گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، گرامی، بهرام (1386)، با مقدمۀ ایرج افشار، تهران: سخن.
• مصرف دخانیات در ایران عصر صفوی، نوری‌پناه، همایون (1391)، پیام بهارستان، دورۀ دوم، سال پنجم، شمارۀ 18، صص414-427.
• نسخۀ خطی دیوان مسیح کاشانی، مسیح‌کاشانی رکن‌الدین مسعود، (1047)، نسخۀ کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5070.
• هفت اقلیم، رازی، امین‌احمد (1378) به تصحیح محمدرضا طاهری‌حسرت، تهران: سروش.