ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 2، اردیبهشت 1400 ، شماره پی در پی 60

شیوه های برجسته سازی در گفتمان تصوف؛ مطالعۀ موردی: میراث صوفیانۀ ابوسعید ابوالخیر

صفحه (167 - 182)
محمدعلی بیدلی ، محمدرضا صالحی مازندرانی (نویسنده مسئول)، نصراله امامی ، قدرت قاسمی پور
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده
زمینه و هدف: یکی از مفاهیمی که در ذات خود با مفهوم غیریت همراه است، «برجسته سازی» است. اساس برجسته سازی قرار دادن «خود» در قطب مثبت است. برجسته سازی به اشکال مختلف در عرصۀ منازعات گفتمانی ظاهر میشود. برای بررسی شیوه های تعامل و تنازع گفتمان کرامت‌ محور ابوسعید با گفتمانهای غیر، باید نشان داد که این گفتمان از چه ابزارهای برجسته سازی برای تثبیت قدرت و هژمونیک شدن، بهره برده است. مؤلفه های برجسته سازی متن عبارتند از: ایجاد نوعی ارتباط بین مکانهای منتسب، خانقاه و مزار مشایخ، با پیامبر و انبیا و انحراف اذهان از زیارت کعبه به زیارت مزار مشایخ، شبیه سازی حوادث، اعمال و شخصیتهای تصوف با بزرگان دین برای کسب مشروعیت. برجسته سازی قُدسیت تصوف برای گریز از نقد و برجسته سازی تساهل دینی برای توسعۀ گفتمانی.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: مقامات ابوسعید در یک زندان دوقطبی گرفتار است. پایه و اساس این تقابلها «تضاد» است. و در این تضاد رابطه ای پایگانی (سلسله مراتبی) برقرار است. در این دوگانه، تأیید ابوسعید بمنزلۀ نفی غیر اوست؛ پس همواره ارزش یکی برتر از دیگری است. اساس برجسته سازی قرار دادن «خود» در قطب مثبت است.
نتیجه گیری: مکان در هر گفتمانی مؤلفه ای برجسته ساز است. مقامات‌نویس با این آگاهی مکانهای منتسب مانند خانقاه و مزار مشایخ را برجسته میکند، و در این راه از عناصر معتبر در گفتمانهای رقیب از جمله ساختن خانقاه به امر پیامبر، برابری زیارت مزار مشایخ با مزار انبیا، برتری زیارت مزار مشایخ نسبت‌به زیارت کعبه بهره میبرد.

کلمات کلیدی
برجسته سازی , گفتمان تصوف , ابوسعید ابوالخیر , مقامات , تساهل.

• قرآن کریم
• ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه، مایر، فریتس (1377) ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• ادوار تاریخ تصوف، اوحدی، امین و محمدهادی قندهاری (1396) تهران: دلیل ما.
• اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. محمدبن منور (1381) مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، دو جلد، تهران: آگاه.
• بازخوانی انتقادی شخصیت ابوسعید ابوالخیر، از دیدگاه عرفا و علما، طائفی، شیرزاد (1395) یازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه گیلان.
• «بررسی شیوۀ تکوین گفتمان تصوف اسلامی بر اساس رویکرد لاکلاو و موفه» میرهاشمی، سیدمرتضی و آقائی، عبدالله (1398) پژوهشنامۀ عرفان، شمارۀ 20،صص211-234.
• تاریخ تصوّف در اسلام، غنی، قاسم (1380) تهران: زوّار.
• تاریخ خانقاه در ایران، کیانی، محسن (1369) تهران: طهوری.
• تحلیل انتقادی زندگی نامه های مولوی، فتوحی، محمود و افشین وفایی، محمد (1391) بخارا، شمارۀ 89-90.
• تذکره الأولیاء، عطار نیشابوری، فریدالدین (1370) تهران: صفی علیشاه.
• تصوّف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، نیکلسون، رینولد (1374) ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: علمی.
• چشیدن طعم وقت، مؤلف ناشناس (1386) تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• چهار گزارش از تذکره الاولیاء عطار، احمدی، بابک (1376) تهران: مرکز. حافظ نامه، خرمشاهی، بهاء‌الدین (1380) 2 جلدی، تهران: علمی و فرهنگی.
• حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، ابوروح لطف‌الله‌بن ابی سعد (1386) تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• دریای جان، ریتر، هلموت (1347) ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی.
• دو مکتوب فارسی از امام محمد غزالی (1370) پورجوادی، نصرالله، معارف، شمارۀ 1.
• سبک‌شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، فتوحی، محمود (1392) تهران: سخن.
• شرایط تاریخی تصوف ایرانی در عصر سلجوقی میراث تصوف، دَباشی، حمید (1384) ویراستۀ لئونارد لویزن، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، 2جلدی، تهران: مرکز.
• فرهنگ اشعارحافظ، رجایی بخارایی، احمدعلی (1370) تهران: علمی. قدرت، گفتمان و زبان، سازوکارجریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، سلطانی، علی‌اصغر (1387) تهران: نی.
• کشف‌المحجوب، هجویری، ابوالحسن علی (1375) تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
• کلان ساختار مقامات های صوفیان و نقش ایدئولوژیک آن، پورمظفری، داوود (1396) فصلنامۀ علمی-پژوهشی نقد ادبی، شمارۀ 37،صص29-58.
• مبانی عرفان و احوال عارفان، حلبی، علی‌اصغر (1377) تهران: اساطیر. مجموعۀ ورام، ورّام، بن ابی فراس (1376) قم: مکتبه الفقیه.
• مدخلی بر رمزاندیشی عرفانی، ستاری، جلال (1389) تهران: مرکز.
• مفتاح الهدایه و مصباح العنایه، محمودبن عثمان‏ (1380) تصحیح منوچهر مظفریان، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسى.
• نظریۀ گفتمان لاکلاو و موفه ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده های سیاسی، کسرایی، محمدسالار و پوزش شیرازی، علی (1388) فصلنامۀ سیاست، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، شمارۀ 3.
• نظریۀ تحلیل گفتمان لاکلاو و موفه و نقد آن، مقدمی، محمدتقی (1390) معرفت فرهنگی اجتماعی، شمارۀ 2.
• نقد صوفی، یوسفپور، محمّدکاظم (1380) تهران: روزنه.