ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

تطبیق شاخصه های اخلاقی ـ حکمی در میان سخنوران دورۀ خراسانی

صفحه (63 - 80)
خدیجه حسین‌پناه ، ناهید عزیزی (نویسنده مسئول)، حجت‌اله غ‌ منیری
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 403

چکیده

زمینه و هدف: زمینۀ این پژوهش را سروده های سخنوران دورۀ موسوم به دورۀ خراسانی تشکیل داده و نیز هدف از آن بررسی مضامین اخلاقی ـ حکمی (با تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم از آیات کریمه و روایات نبوی) در میان شاعران دورۀ یاد شده است.

پرسش تحقیق: پژوهش حاضر با طرح این پرسش که: شاخصه های برجسته اخلاقی و حکمی در سروده های شاعران دوره خراسانی را چه مواردی تشکیل می‌دهد این شاخصه ها را احصا کرده و نشان می‌دهد آن‌ها تا چه اندازه متأثر از آیات کریمه یا روایات نبوی بوده اند.

روش تحقیق: روش تحقیق در این پژوهش تحلیل ـ توصیفی بر اساس منابع کتابخانه ای بوده است.

یافته ها: آنچه از جستجوی انجام یافته به دست آمد عبارت از آن است که: شاعران این عهد ـ بر خلاف تصور القا شده ـ تنها ستایشگر فلان امیر یا وزیر یا توصیفگر مجالس عیش و سرور نبوده اند، بلکه عمده موضوعات مورد توجه آن‌ها مضامین اخلاقی، حکمی و گاه عرفانی با تأثیر (مستقیم یا غیرمستقیم) از آیات کریمه و روایات نبوی بوده است، به طوری که میتوان گفت پایه گذار بسیاری از این مضامین در سروده های ادوار بعد، سخنوران همین دوره بوده، در این میان البته فردوسی و ناصرخسرو نقش برتر را داشته اند.

نتیجه گیری: باری، نتایج پژوهش نشان میدهد که: بیشترین توجه و تمرکز شاعران و سخنوران دوره خراسانی بر موضوعات اخلاقی ـ حکمی بوده و در این راستا ـ به طور مستقیم یا غیرمستقیم ـ از آموزه های قرآنی و روایی نیز بهره های فراوان برده، به طوری که میتوان ادعا کرد: این سخنوران پایه گذار گونه های مختلف مضامین اخلاقی، حکمی و حتی عرفانی در شعر دوره های پس از خود نیز بوده اند. البته در میان شاعران و سخنوران دوره مورد بحث، ناصرخسرو و حکیم فردوسی طوسی بیشترین سهم را در تبلیغ و ترویج مضامین یاد شده به خود اختصاص داده اند.

کلمات کلیدی
اخلاق , حکمت , شاعران دوره خراسانی , آیات قرآن , روایات نبوی و علوی

• قرآن کریم
• نهج‌الفصاحه، (1382)، مترجم و فراهم آورنده: ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: جاویدان.
• غُرر‌الحکم و دُرر الکلم، (1366)، گردآورنده: عبدالواحد آمدی، مترجم: محمدعلی انصاری، تهران: دانشگاه تهران.
• ابوشکور بلخی، (1393)، آفرین‌نامه، تصحیح و توضیح: هاشم محمدی، ناشر: بهمن‌آرا.
• اسلامی‌ندوشن، محمدعلی، (1383)، از رودکی تا بهار، تهران: نغمه زندگی.
• اصلانی‌راجعونی، عاطفه؛ نوروزی داودخانی، ثوراله؛ اسدالهی، خدابخش؛ شادمنامن، محمدرضا، (1402)، بررسی رویکرد شاعرانه ناصرخسرو و پروین اعتصامی به مفهوم انسان و تبیین هنری آن، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، دوه 20، شماره 49، ص 36-53
• داد، سیما، (1371)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
• رزمجو، حسین، (1374)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
• ــــــــــــــ، (1369)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
• رستگارفسایی، منصور، (1380)، انواع شعر فارسی، چاپ دوم، شیراز: نوید.
• رودکی‌سمرقندی، ابوعبدالله، (1388)، دیوان اشعار، تصحیح: سعید نفیسی، چاپ پنجم، تهران: نگاه.
• ستوده، غلامرضا، (1369)، سیمای رستم در شاهنامه، تهران: دانشگاه تهران.
• شمیسا، سرویس، (1382)، انواع ادبی، چاپ دهم، تهران: فردوس.
• ـــــــــــــــ، (1379)، سبک‌شناسی شعر، چاپ ششم، تهران: فردوس.
• شهید بلخی، سیداسماعیل، (1397)، دیوان، تصحیح سیده شکوفه اکبرزاده، کابل: بنیاد اندیشه.
• صفا، ذبیح‌الله، (1370)، تاریخ ادبیات ایران؛ خلاصه جلد اوّل، چاپ چهارم، تهران: فردوس.
• فاریابی، ظهیرالدین، (1337)، دیوان اشعار، به کوشش: تقی بینش، مشهد: کتابفروشی باستان.
• فردوسی، ‌ابوالقاسم، (1379)، شاهنامه فردوسی، به کوشش: سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• قبادیانی، ناصرخسرو، (1394)، دیوان اشعار، به کوشش: سیدحسن تقی‌زاده، چاپ هفتم، تهران: نگاه.
• کزازی، جلال‌الدین، (1383)، نامه ی باستان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• کسایی‌مروزی، مجدالدین ابوالحسن، (1370)، زندگی، اندیشه و شعر کسایی‌مروزی، به کوشش: محمدامین ریاحی، چاپ سوم، تهران: توس.
• مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، (1390)، بحارالانوار، چاپ چهارم، دارالکتب الاسلامیه.
• ولیان، لیلا؛ جمالی، شهروز؛ صادقی‌شهپر، رضا، (1398)، اتحاد دین و سیاست از نظرگاه روضه العقول (مرزبان نامه بزرگ ساسانی)، فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، سال شانزدهم، شماره 38، صص 7-28.