فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 4، زمستان 98 ، شماره پی در پی 46

تحلیل ساختاری و محتوایی مثنویهای روایی شیعی در عصر قاجار

صفحه (81 - 98)
زهرا نظری، دکتر عبدالرضا سیف(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : تابستان 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 97

چکیده

در عهد قاجار بنا به دلایل اجتماعی و سیاسی سرودن اشعار مذهبی رونق گرفت. یکی از گونه‎ های شعر مذهبی در این عصر مثنویهایی روایی بود که در آنها داستان زندگی پیامبر و امامان شیعه منظوم شده بود. منظور از روایی در اینجا آن است که مثنوی داستانی را روایت میکند. این مثنویها را از جهت محتوا میتوان در شش دسته کلی جای داد، اگرچه گاهی این تقسیم بندی به‎خاطر ماهیت مثنویها نمیتواند کاملا دقیق باشد و همپوشانیهایی دارد و برخی آثار به‎گونه ‎ای هستند که میتوان آنها را در بیش از یک دسته قرارداد. این شش دسته عبارتند از پیمبرنامه ها، حیدری ‎نامه ها، حسینی ‎نامه‏ها، مختارنامه‎ها، امام ‎نامه‎ها و مولودنامه‎ها. بیشترین محتوا به نقل داستان کربلا یعنی حسینی‎ نامه‎ها اختصاص دارد و پس از آن غلبه با حیدری نامه‎هاست. هدف از نگارش این مقاله معرفی سطح فکری و ساختار و محتوای این مثنویهاست.

کلمات کلیدی
شعر شیعی , مثنویهای روایی شیعی , عهد قاجار , ساختار و محتوای مثنویها.

• الإختصاص‏، مفید، محمدبن محمد (1413ق). تصحیح و تحقیق على‏اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم‏: المؤتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید.
• اسرار آل محمد علیهم السلام (ترجمه کتاب سلیم‏بن قیس هلالی)، هلالى، سلیم‎بن قیس (1416ق). ترجمه اسماعیل انصارى زنجانى خوئینى، قم: نشر الهادی.
• اشارات ‌الحسینیه، عنقا طالقانی، جلال‎الدین علی ابوالفضل (1317ق). نسخه خطی شماره 824، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• افتخارنامه حیدری، صهبای آشتیانی، میرزا مصطفی (1310). تهران: کارخانه آقا سید مرتضی.
• ایران بین دو انقلاب، آبراهامیان، یرواند (1384). ترجمه احمد گل‎محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نشر نی.
• ایران در دوره سلطنت قاجار، شمیم، علی‎اصغر (۱۳۷۱). تهران: انتشارات علمی.
• بررسی جایگاه زنان در امثال و حکم فارسی با رویکرد جامعه‌شناسی، فرصتی جویباری، رضا؛ نبئی، مینا (1392). فصلنامه تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، دوره 5، شماره 16، تابستان، صص145-176.
• بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار، طائفی، شیرزاد (1389). مجله ادیان و عرفان، شماره دوم، سال چهل‎وسوم، پاییز و زمستان، صص 99-115.
• بهجهالمؤمنین (= مختارنامه)، نایینی، میرزا عبدالرحیم (بی‎تا). نسخه خطی شماره 12/28، قم: کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی.
• بهجت‎نامه، شعرا اصفهانی، میرزا طاهر (جلد1 تا 4 به‎ترتیب 1307ق؛ 1299ق؛ 1300ق؛ 1303ق؛ بی‎تا). نسخه خطی شماره ۴۶۸۵، تهران: کتابخانه ملی ملک.
• چهار خیابان باغ فردوس، الهامی کرمانشاهی، میرزا احمد (1327). کرمانشاه: چاپخانه کاوه.
• حروب‎ الحسینیه، پروین نوری، محمدرضا (1259ق). نسخه خطی شماره ۲۷۴۵، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• حقایق‌النبویه و العلویه، راجی بیدآبادی، ابوالقاسم (1279ق). تهران: کارخانه عبدالخالق.
• حماسه‌سرایی دینی در ادب فارسی، شهبازی، اصغر، (1393)، آیینه میراث، شماره 55، پاییز و زمستان، صص 183-210.
• حمله حسینیه، تنکابنی، محمدبن سلیمان (بی‌تا). نسخه خطی شماره 8880، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
• حمله حیدری، راجی کرمانی، ملا بمانعلی (1395). تصحیح نجمه حسینی سروری، یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
• حمله حیدری، مجنون قاجار، میرزا شکرالله (1308ق). نسخه خطی شماره 10101، قم: کتابخانه آیت‎الله مرعشی نجفی.
• خاطرات لیدی شیل، شیل، مری (۱۳۶۲). ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو.
• خداوندنامه. صبای کاشانی، فتحعلی (بی‎تا). نسخه خطی شماره 5494، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• خرم‌بهشت، هدایت طبرستانی، رضاقلی‌خان (1286ق). نسخه خطی شماره 433، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• دانشنامه جهان اسلام، جلالی پندری، یدالله، (1389). زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، صص 209-213.
• دیوان (= شهادت‌نامه). سینای اصفهانی، مصطفی‎قلی‎خان (بی‎تا). نسخه خطی شماره ۴۹۲۰، تهران: کتابخانه ملی ملک.
• دیوان (شامل مصیبت‌نامه و مختارنامه)، شعاعی قاجار، محمدحسین (ب1297ق). نسخه خطی شماره 10970-5، تهران: کتابخانه ملی.
• دیوان (شجاعت‌الحسینی، مولودنامه، مناقب‎الائمه)، خرم شیرازی، ابوالحسن (1328ق). بمبئی: مطبعه مظفری.
• دیوان، سروش اصفهانی، میرزا محمدعلی (1340). به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، عمّان سامانی، میرزا نورالله (1378). به کوشش مهدی آصفی، تهران: انتشارات جمهوری.
• دیوان، نیّر تبریزی، میرزا محمدتقی (۱۳۸۷). مقدمه و حواشی میرزا عبدالرسول احقاقی، تهران: روشن‎ضمیر.
• رسانه شیعه (سوگواری شیعیان ایران از آغاز تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی)، حسام مظاهری، محسن (1385). مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت، صص 40-47.
• روضه‌المؤمنین یا چهارده گنج، عابد اصفهانی، زین‌العابدین (1226ق). نسخه خطی شماره ۳۳۰۵، تبریز: کتابخانه ملی تبریز.
• زبان شعر در نثر صوفیه (درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی)، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392). تهران: سخن.
• زبدهالاسرار، صفی‌علیشاه، میرزا حسن(1395). تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
• زینت‌المسلمین (= مختارنامه)، بنّا دهکردی، گل‎محمد (بی‎تا). نسخه خطی شماره581، مشهد: کتابخانه مسجد گوهرشاد.
• سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، پولاک، یاکوب ادوارد (1368). ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
• شهنشاهنامه، صافی اصفهانی، سید جعفر (1224ق). نسخه خطی شماره 19001-5، تهران: کتابخانه ملی.
• صحیفه قاصریه، قاصر کرمانی (بی‌تا). نسخه خطی شماره ۲۹۰۲، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• صولهالحیدریه، ممتحن سبزواری، میرزا محمدحسن (بی‎تا). نسخه خطی شماره 11692-5، تهران: کتابخانه ملی.
• ضیاءالعین فی مراثی الحسین، قاجار، محمدرحیم میرزا (عشیقی)(1285ق). نسخه خطی شماره 1446، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• غزوه خیبر، جنگ جمل و صفین، خیالی اصفهانی، محمدحسین (بی‎تا). نسخه خطی شماره ۱۴۲۹۸، قم: کتابخانه آیت‎الله مرعشی نجفی.
• غمکده، وفا تفرشی (بی‎تا). نسخه خطی شماره 9717، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.
• فرهنگ عاشورا، محدثی، جواد (۱۳۷۶).قم: نشر معروف.
• فیض السعاده، فیاض عراقی (بی‌تا). نسخه خطی شماره ۱۱۲۸، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• کافی، کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق). تصحیح علی‎اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• مثنوی دلگشا، ناشناس (1291ق). نسخه خطی شماره 6127، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• مثنوی مجلس‌افروز، نصرآبادی کاشانی، ملا فضلعلی (1385). تصحیح حسن عاطفی، قم: طیار.
• مثنوی مجمع مشهور به مثنوی ممتاز، حسینی، محمدبن محمدتقی (ممتاز)(1258ق). نسخه خطی شماره 13133ـ5، تهران: کتابخانه ملی.
• مجمع‌العشاق، ناشناس، (بی‌تا). نسخه خطی شماره ۵۴۴۴، تهران: کتابخانه ملی ملک.
• مختارنامه، خیالی اصفهانی، محمدحسین (1273ق). نسخه خطی شماره 6159، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• مختارنامه، دنبلی، عبدالرزاق‌بیگ (بی‎تا). نسخه خطی شماره 18395-5، تهران: کتابخانه ملی.
• مختصرالشجاعه، شاهد شیرازی (بی‎تا). نسخه خطی شماره ۴۷۲، قم: مرکز احیاء التراث الاسلامی.
• مختصرالمراثی، سلماسی، پرویزخان (1333ق). تبریز: چاپخانه شمس‌الدین پرویزی.
• مصیبت‌نامه، بهجت قاجار، غلامحسین‎ میرزا (بی‎تا). نسخه خطی شماره ۲۲۹۸۷-۵، تهران: کتابخانه ملی.مجتهد طهرانی، ابوالحسن شیخ‎علی (1308ق).
• معانی الأخبار، ابن‏بابویه، محمدبن على (‏1403ق). تصحیح و تحقیق على اکبر غفارى، قم: ‏دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
• معراج محبت، مجتهد طهرانی، ابوالحسن شیخ‎علی (1308ق). نسخه خطی شماره 7869، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• مقصود العارفین، عارفعلی تفرشی، آقامحمدبن علی‎اکبر (1317ق). نسخه خطی شماره ۸۸۸۵، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، هاشمى خویى، میرزا حبیب الله (1400ق). ترجمه حسن‎حسن زاده آملى و محمدباقرکمره‎اى، تصحیح و تحقیق ابراهیم میانجى، تهران‏: مکتبه الإسلامیه‏‏
• منهج الهدایه، هدایت طبرستانی، رضاقلی‌خان (1255ق). نسخه خطی شماره 1194، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• نظم‎المجالس، عاصی رشتی اصفهانی، محمدمحسن (1277ق). نسخه خطی شماره 50802، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.
• نمایش و موسیقی در ایران، نصری اشرفی، جهانگیر (۱۳۸۳). تهران: آرون.
• هشت رساله در بیان احوال زنان از ۱۰۰۰ تا ۱۳۱۳ هجری قمری، کراچی، روح‎انگیز (1390). تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.