ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 7، مهر 1404 ، شماره پی در پی 113

اقلیم اتوپیاپی در شعر میرزاده عشقی بر اساس نظریّه کارناوالیسم باختین

صفحه (125 - 144)
فهیمه شهریاری ، سیدمحمود سیدصادقی (نویسنده مسئول)، علی عاشوری
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1404
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1404

چکیده

زمینه و هدف: میخائیل باختین از نظریّه پردازان برجسته ادبی در قرن بیستم است که تحقیقات و مطالعات وسیعی در حوزه های گوناگون علوم انسانی دارد. یکی از جمله نظریات حائز اهمیّت او در نقد ادبی معاصر مربوط به کارناوال است. در نظریّه کارناوالیسم میخائیل باختین قلمرو اتوپیایی بعنوان فضایی رهایی‌بخش و برهم زننده گفتمان تک صدایی حاکمیّت، نقش محوری در ایجاد چند صدایی در متن را ایفا نموده است. این مقاله با هدف بررسی جلوه های قلمرو اتوپیایی بر اساس نظریّه کارناوالیسم باختین به تحلیل و ارزیابی اشعار میرزاده عشقی میپردازد.

روش پژوهش: روش پژوهش در این جستار توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوه سند‌کاوی است. ‌جامعه آماری پژوهش شامل گزیده ای از اشعار میرزاده عشقی است که بروش سیستماتیک و سامانمند انتخاب شده است.

یافته های پژوهش: با بهره گیری از خوانش اتوپیایی بر اساس نظریّه کارناوالیسم میخائیل باختین یافته های پژوهش حاکی از آن است که عشقی از آرمانشهر و قلمرو اتوپیایی ذهنی خویش به مثابه ابزاری برای نقد وضع موجود جامعه و انتقادات تند و بی‌پروای سیاسی خویش علیه گفتمان تک صدایی حاکم بهره گرفته است.

نتایج پژوهش: نتایج حاصل از این مقاله نشان میدهد که بر اساس اقلیم اتوپیایی در نظریّه کارناوالیسم میخائیل باختین، دفاع از هویّت ملی و مبارزه با استعمار با رجوع شاعر به گذشته ایران کهن بمثابه ابزاری کارآمد جهت بازنمایی آرمانهای آزادیخواهانه و درهم شکستن صدای قدرت مسلّط و نظم تثبیت شده ای است که حکومت وقت جهت سرکوب ساختن صدای آزادیخواهی فعالان و روشنفکران جامعه و ایجاد فضایی برای تاخت و تاز کشورهای بیگانه از جمله انگلستان در ایران فراهم نموده بودند. نگاه اتوپیایی برای عشقی زمینه ای را فراهم می‌آورد تا خواسته های سیاسی خویش را در قالب هنری و چند لایه مطرح نماید.

کلمات کلیدی
میخائیل باختین , کارناوالیسم , اقلیم اتوپیایی , میرزاده عشقی , شعر مشروطه.

• احمدی. بابک (1386). ساختار و تأویل متن. چاپ نهم. تهران: نشر مرکز، صص 10 ـ 12.
• استاد محمّدی. نوشین (1396). تحلیل چند آوایی در رمانهای برگزیده معاصر. رساله دکتری. تهران: دانشگاه الزهرا، ص 38.
• انصاری. منصور (1384). دموکراسی گفتگوی: انکانات دموکراتیک اندیشه های میخائیل باختین و یورگن هابرماس. تهران: مرکز، صص 210ـ 205 ـ 203 ـ 218.
• آجودانی. ماشاءالله (1387). یا مرگ یا تجدد: دفتری در شعر و ادب مشروطه. تهران: اختران، ص 129.
• آرین‌پور. یحیی (1387). از صبا تا نیما. چاپ نهم. تهران: زوار، ص 129.
• باختین. میخائیل (1387). تخیّل مکالمه ای: جستارهایی درباره رمان. ترجمه: رؤیا پور آذر. چاپ سوم. تهران: نشر نی، صص 58 ـ 361 ـ 375.
• ___________ (1396). مسائل بوطیقای داستایفسکی. ترجمه: نصرالله مرادیانی. تهران: بیدگل، صص 346 ـ 28.
• پاینده. حسین (1402). «ظرفیتها و محدودیّتهای نظریّه باختین در نقد ادبی». پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. سال 12. شماره 3. پیاپی 31. صص 2 ـ 31.
• تودوروف. تزوتان (1377). منطق گفتگویی میخائیل باختین. ترجمه: محمّد جعفر پوینده. تهران: چشمه، ص 121.
• جعفری. مریم و دیگران (1401). «بررسی مفهوم‌سازی مشروطه در شعر دو شاعر دوره مشروطه: بافت نحوی و گفتمان در شعرهای عارف قزوینی و میرزاده عشقی». مجله شعر پژوهی (بوستان ادب). دانشگاه شیراز. سال چهاردهم. شماره اول. پیاپی 51. صص 73 ـ 100.
• جمشیدی. فاطمه و پارسانسب. آذر (1400). «کارناوال‌گرایی در دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد». نقد و نظریّه ادبی. سال ششم. دوره اول. پیاپی 11. صص 55 ـ 80.
• رحمانی. محمّد احسان و دیگران (1402).« بازتاب شرایط اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان در حوزه جغرافیایی تونس و ایران در اشعار ابوالقاسم الشابی و میرزاده عشقی و تبیین ابعاد ژئوپلتیک آن». فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای). دوره 13. ویژه نامه1. صص 395 ـ 408.
• رنجبر. احمد (1373). سخنی درباره عشقی، کتاب ادب و حکمت و عرفان: مقالات کتاب میرزاده عشقی. به اهتمام سیّد‌هادی حائری. تهران: جاویدان، ص 146.
• سپانلو. محمّد‌علی (1362). چهار شاعر آزادی (جستجویی در سرگذشت و آثار عارف، عشقی، بهار، فرخی یزدی). تهران: نگاه، ص 49.
• سپهران. کامران (1388). تئاترکراسی در عصر مشروطه. تهران: نیلوفر، ص 210.
• سه یر. رابرت و لووی. میشل (1386). رمانتیسم و تفکر اجتماعی. ترجمه: یوسف اباذری. مجموعه مقالات رمانتیسم. ارغنون. شماره 2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص133 ـ 156.
• سینا. خسرو و مرادی. مهدی (1399). «واکاوی مؤلفه های هویّتی در نمایش میر نوروزی از منظر نظریّه میخائیل باختین». پژوهشنامه ادبیّات کردی ـ سال 6. شماره 1. پیاپی 9. صص 25 ـ 39.
• شفیعی‌کدکنی. محمّدرضا (1402). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ سیزدهم. تهران: سخن، ص 147.
• ___________________ (1378). ادبیّات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما. به کوشش: حجت‌الله اصیل. تهران: نشر نی، ص 74.
• شهریاری. فهیمه و دیگران (1402). «مؤلفه های طنز کارناوالی در ادبیّات مشروطه با رویکردی به نظریّه باختین». نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق). سال هفدهم. شماره یکم. پی در پی 95. صص 207 ـ 223.
• __________________ (1404). «کارناوالیزه شدن جامعه ایران در عصر مشروطه». فصلنامه علمی ـ پژوهشی زبان و ادب فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی سنندج. شماره 58. سال شانزدهم. صص 165 ـ 184.
• صدری خانلو. راضیه و دیگران (1402). «بررسی جلوه های ادبیّات کارناوال‌گرای باختینی در رمان لعبه النسیان». ادب عربی. سال 15. شماره 1. پیاپی 35. صص 86 ـ 105.
• عشقی. سید‌محمّد‌رضا (1357). کلیات مصور میرزاده عشقی. به اهتمام علی اکبر مشیر سلیمی. چاپ هشتم. تهران: چاپخانه سپهر.
• غلامحسین‌زاده. غریب‌رضا (1387). میخائیل باختین: زندگی، اندیشه ها و مفاهیم بنیادین. تهران: روزگار، ص 47.
• فولر. گراهام (1373). قبله عالم: ژئوپلتیک ایران. تهران: نشر مرکز، ص 26.
• مقدادی. بهرام (1378). فرهنگ و اصطلاحات نقد ادبی. تهران: فکر روز، ص 419.
• __________ (1393). دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز. تهران: چشمه، ص 101.
• نامور مطلق. بهمن (1394). درآمدی بر بینامتنیت (نظریّه ها و کاربردها). تهران: سخن، ص 69.
• ____________ (1387). «باختین، گفتگومندی و چند صدایی: مطالعه پیشا‌بینامتنیت باختینی». پژوهشنامه علوم انسانی (2)، 57. صص 397 ـ 414.
• نیکوبخت. ناصر (1386). «انگیزه های توجّه به ایران باستان در شعر عصر مشروطه». فصلنامه پژوهشهای ادبی. شماره 15. صص 139 ـ 153.
• هارلند. ریچارد (1382). درآمدی تاریخی بر نظریّه ادبیّات از افلاطون تا بارت. ترجمه: علی معصومی و دیگران. تهران: نشر چشمه، ص 260.
• یاحقی. محمّد‌جعفر (1374). چون سبوی تشنه: تاریخ ادبیّات معاصر فارسی. تهران: جامی، ص 66.