ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

بررسی سبکی کتاب معایب الرجال بی بی خانم استرآبادی

صفحه (1 - 18)
مجیب‌الرحمن دهانی ، منصور نیک‌پناه (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف:در دورۀ قاجار به دلیل تحولاتی که در زمینه های سیاسی و اجتماعی ایجاد شد، دگرگونیهای فکری و فرهنگی زنان نیز آغاز گردید. دراین دوره زنان در مکتبخانه ها و یا در منازل به صورت خصوصی تحصیل میکردند و تا حدودی توانستند از حقوق خود مطلع شوند. معایب الرجال، نخستین دفاعیه مکتوب از زنان ایرانی است. تألیف کتاب در زمانی روی داده که جامعه در کشاکش سنت و مدرنیته بود و بی بی خانم استرآبادی در این کتاب میکوشد با استدلال بر اساس مبانی اسلامی ادب فارسی و با اشاره به مزایای فرهنگ غرب،از زنان و حقوقشان دفاع کند.کتاب درسه بخش، به انضمام یک خود زندگینامه در پایان نگاشته شده است.

روش مطالعه: مقاله حاضر، مطالعه و پژوهشی است نظری که به شیوۀ مطالعه منابع موجود درکتابخانه ها به روش توصیفی-تحلیلی بر پایه منابع مکتوب انجام شده و جامعه آماری آن کتاب معایب الرجال بی بی خانم استرآبادی است.

یافته ها: معایب الرجال نگاهی انتقادی به ساختار تحمیلی جامعه دارد و به مسائلی از قبیل تعدد زوجات، حق یکسویه طلاق از طرف مردان و عدم آموزش به زنان اعتراض میکند. بی بی خانم در رساله اش خواستار ایجاد مناسبات جنسیتی متفاوتی در جامعه ایرانی شد که در آن دوره، میان سنت و مدرنیته قرار گرفته بود، شالوده تفکری نو را پی ریزی کرد. متن معایب الرجال به صورت ثابتی زن محور است و گرچه نویسنده از آثار ادبی و مذهبی در آن بهره میبرد، ولی اگر آنها را زن ستیز بداند، آشکارا علیه آنها جدل میکند.

نتیجه گیری: نثر کتاب معایب الرجال پر از کلمات و عبارات عربی است و نویسنده برای روشن کردن منظور خود از شعر، آیات قرآن و احادیث بهره برده است. زبان آن تند و بی‌پروا و به دور از عفت کلام و محافظه کاری است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر کاربرد جملات کوتاه و پی در پی، حذف فعل بدون قرینه، لحن عامیانه، لحن اعتراضی و لحن گفتاری است. از نظر ادبی آرایه های لفظی از جمله سجع و موازنه را بسیار به کار برده و از نظر فکری نیز علاوه بر دفاعیات وی از حقوق زنان و بیان عیوب مردان به مباحث مذهبی، مرد سالاری و سنتهای جامعه زمان خود نیز اشاره دارد.

کلمات کلیدی
معایب الرجال , نثر قاجار , سبک فکری , سبک زبانی , سبک ادبی

• آدمیت، فریدون(1357)اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی،چ2، تهران: پیام.
• اتحادیه، منصوره(1388)زنانی که زیر مقنعه کلاهداری نمودهاند، تهران: تاریخ ایران.
• استرآبادی، بی بی خانم(1371)معایب‌الرجال، در پاسخ به تأدیب‌النسوان، تهران: نگرش و نگارش زن.
• بهار، مهرداد.(1362)پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.
• بهفر، مهر(1377)معایب‌الرجال، نخستین رساله در دفاع از زنان ، حقوق زنان، ش3، صص56-52.
• تبریزی، یعقوب میرزا(1388) سفرنامه حج منصور، به کوشش رسول جعفریان، تهران: علم.
• توانا،مرادعلی(1380)زن در تاریخ معاصر ایران، تهران: برگ زیتون.
• جهانگرد، فرانک(1390)رویکرد انتقادی، مبنای دگردیسی انواع نثر ادبی در عصر قاجار، پژ وهش نقد ادبی، سال4 ش15 صص86-61.
• خانلری،پرویز(1365)تاریخ زبان فارسی،تهران: نشر نو.
• شمیسا، سیروس.(1384)کلیات سبک شناسی، چ2، تهران: فردوس.
• شیری، قهرمان(1400الف) خصوصیات زبانی و ادبی نثر تحلیلی در عصر ناصری و مشروطه، سال پنجم، ش12صص165-1121.
• ……..(1400ب)نثر اعتدالی در نیمه اول دوره قاجاریه، پژوهشهای نقد ادبی و سبک شناسی، سال دوازدهم، ش2، پی در پی 44صص46-11.
• شیل، مری(1368)خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نو.
• فتوحی، محمود(1390)سبک شناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• قائم مقام فراهانی(بی تا)منشآت، گردآوری شاهزاده معتمد الدوله حاج فرهاد میرزا، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• فصیحی، سیمین، منصوری، مریم(1394) «واکاوی اوضاع مذهبی ایران در عصر ناصری» تاریخنامه خوارزمی، سال سوم، صص129-115.
• قاضی مرادی، بهناز(1397) «بازخوانی انتقادی مفهوم جنسیت و مرزهای تن در کتاب تأدیب‌النسوان» پژوهش نامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ویژه نامه زبان و ادبیات فارسی، سال9، ش4،صص62-49.
• کراچی، روح انگیز(1390) نویسنده اصلی تأدیب‌النسوان کیست؟ تاریخ ادبیات ش3 پیاپی 65صص207-199.
• کرمانی، علویه(1386) سفرنامه حج و عتبات علویه خانم کرمانی، اصحیح رسول جعفریان، قم: مورخ.
• کرمانی، میرزا آقاخان(2000)سه مکتوب، به کوشش و ویرایش بهرام چوبینه، اسن آلمان: نیما.
• گرین، کیت(1383)درسنامه نظریه و نقد ادبی،ترجمه حسین پایدار، تهران: روزگار.
• مظهری آزاد، مطهره، شایگان، مریم، حجت، محمد(1399)سبک شناسی نثر زنان در دورۀ قاجار و مشروطه، ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر(بهار ادب)، سال 13، ش12، پیاپی58، صص46-27.
• مولوی، جلال الدین محمد(1373)مثنوی مولوی، تصحیح نبکلسون، تهران:
• نظامی، (1386)مخزن الاسرار، تدوین علی مصطفوی، تهران: نسخه الکترونیکی.