ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 12، اسفند 1403 ، شماره پی در پی 106

امر و نهی و بازتاب آنها در مثنوی مولوی (از منظر فرهنگی، اعتقادی و هستی‌شناسی)

صفحه (21 - 45)
سیروس رحمانزاده ، فوزیه پارسا (نویسنده مسئول)، حجت‌الله غ منیری
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

زمینه و هدف: زمینه پژوهش حاضر را «امر به معروف و نهی از منکر از منظرهای فرهنگی، اعتقادی و هستی‌شناسی تشکیل میدهد تا از این طریق معروف و منکرها را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده و به جامعیت دیدگاه مولانا در این زمینه رهنمون آییم.

روش: روش تحقیق در این پژوهش تحلیلی ـ توصیفی بر اساس منابع کتابخانه ای است.

یافته ها: یافته ها نشان میدهد که معروف‌ها و منکرها در مثنوی مولوی از سه زاویه قابل بررسی است: فرهنگی، اخلاقی ـ شرعی و هستی‌شناسی؛ امر و نهی در محدوده فرهنگی، موضوعی مثل: پرهیز از دروغ و ناراستی و تشویق به راستی و اخلاص را شکل میدهد. امر و نهی در محدوده اعتقادی، مسأله ای مثل: پرهیز از گناه و تشویق به پاک دامنی را شامل میشود و بالاخره امر و نهی در محدوده هستی‌شناسی، مواردی چون: خداشناسی، انسان‌شناسی و دوری گزیدن از غفلت و بی‌خبری را میتواند در برگیرد.

نتیجه گیری: آنچه از جستجوی انجام شده به دست آمد عبارت از آن است که: امر به معروف و نهی از منکر در سخنان مولوی تنها در «شرعیات» خلاصه نمی‌شود بلکه دایره ای وسیع از مباحث تربیتی و معرفتی مثل: امور شرعی، اخلاقی و هستی‌شناسی را نیز شامل میگردد. بنابراین تحلیل «بایدها» و «نبایدها» در مثنوی چنانچه در یک نگاه کلی ـ و به اصطلاح ساختمند ـ مطالعه شود بهتر می‌تواند نگاه مولانا را درخصوص سعادت و شقاوت نشان داده و راه را از چاه به خواننده بنمایاند. از امر و نهی‌هایی که در حوزه شرعیات بوده، امر به عبادت و نهی از ترک عبادت یا معصیت را میتوان نام برد. در حوزه اخلاقیات امر به اخلاص و نهی از دروغ یا تظاهر می‌باشد و بالاخره، در حوزه هستی‌شناختی امر به یگانه پرستی و نهی از شرک یا امر به خودشناسی و نهی از غفلت و بی‌خبری نسبت به شناخت خویشتن خویش قابل ذکراند. باری، آنگاه که امر و نهی‌های مولانا را از جهات گوناگون ـ و در یک نگاه کلی و به اصطلاح ساختمند در نظر آوریم ـ سعادت و نیک‌بختی بشر فراهم گردیده و به این طریق انسان به سر منزل مقصود نایل خواهد آمد.

کلمات کلیدی
امر (به معروف) , نهی (از منکر) , اخلاقیات , شرعیات , هستی‌شناسی , مثنوی مولانا.

• قرآن کریم
• نهج‌الفصاحه، (1388)، مترجم: علی‌اکبر مظاهری، ناشر پارسیان.
• نهج البلاغه، (1375)، مترجم: سیدجعفر شهیدی، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
• البرقی، احمد بن محمد بن خالد (1371)، المحاسن، چاپ دوم، قم، دارالکتب السالمیه
• تسکین دوست، محمد تقی. (1399). انسان شناسی مولوی در مثنوی مولوی، چاپ اول، تهران: زیارت.
• جعفری‌تبریزی، محمدتقی، (1484)، المنجد (با اضافات) عربی به فارسی، مترجم: احمد سیاح، چاپ پنجم، نشر اسلام.
• جوادی، فرشته؛ غ‌منیری، حجت‌اله؛ بهجت، حمیده؛ عزیزی، ناهید، (1402)، «بازتاب اندیشۀ وحدت وجود مولانا در منظومۀ نغمه نی اثر آنه ماری شیمل»، ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92، صص: 69-83.
• دهخدا، علی اکبر، (1324)، لغت نامه دهخدا، تهران: وزارت معارف.
• دهباشی، مهدی ؛ رضائیان، مرضیه (1390)، «بررسی اندیشه مولوی و کی یرکگور در باب خودشناسی» مجله حکمت و فلسفه، سال هفتم، ش2، صص102-75
• رزمجو، حسین، (1382)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
• زرین کوب، عبدالحسین، (1385)، سرّ نی. تهران: علمی و فرهنگی.
• ______________، (1386)، با کاروان حله، تهران: آستان قدس رضوی.
• زمانی، کریم (1386)، میناگر عشق، تهران: نشر نی
• سروش، عبدالکریم (1379)، قمار عاشقانه شمس و مولانا، تهران: مؤسسه فرهنگی صدا.
• شادمان، عبدالحکیم (1379)، منهّّیات در مثنوی معنوی، مرکز اطلاعات مدارک علمی ایران: دانشگاه شهید بهشتی
• طبرسی، علی بن حسن (1385)، مشکاه الانوار، چاپ دوم، نجف: کتابخانه حیدریه
• طوسی، محمد بن حسن (1365)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر العاملی، بیروت، دار الإحیاء
• عبدالحکیم، خلیفه (1379)، عرفان مولوی، ترجمه احمد محمدی و احمد میرعلایی، تهران: علمی و فرهنگی
• غزالی، محمد بن محمد، (1403)، میزان العمل، بیروت.
• قرشی، علی اکبر (1374)، قاموس قرآن، ج2، قم: اسلامیه
• فروزانفر، بدیع‌الزمان (1346)، شرح زندگانی مولوی، تهران: علمی و فرهنگی
• کلینی، محمدبن یعقوب (1363)، الکافی، به تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه ـ مجلسی، محمدباقربن محمد تقی (1401)، بحارالانوار، جمعی از محققان، لبنان: دار احیاء التراث العربی مولوی،
• مولوی، جلال‌الدین محمد، (1401)، مثنوی، به تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، تهران: هرمس
• نوری، محدث (1408 ق)، مستدرک الوسائل، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت
• نیکلسون، رینولد. ا (1358). تصوف اسلامی و رابطه انسان با خدا، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس
• همایی، جلال الدین (1370)، یادداشتهای علامه جلال الدّیّن همایی درباره معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: مؤسسه نشر هما