ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

نمودهای شهری در داستان معاصر فارسی

صفحه (195 - 215)
مریم اخباری ، آرش مشفقی (نویسنده مسئول)، حسین داداشی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: شهر یکی از عناصر مهم داستان است که گاهی به اندازۀ شخصیتها، بلکه بیشتر اهمیت پیدا میکند. شخصیتها می‌آیند و میروند، اما شهر عنصری پایدار و قطعی است که میتوان هر چیز معلقی را که میان آسمان و زمین دست و پا میزند به آن بند کرد. گزارش زندگی روزمرۀ مردم در شهر به ابزارهایی نیاز دارد که توان بازتاب این تغییرات را داشته باشد. یکی از این ابزارها، ادبیات داستانی است.ادبیات علاوه بر آنکه به شهرها هویت و اعتبار میبخشد، ابزار شناختشان نیز است. ادبیات داستانی فارسی در دهه های پیش به روستا‌ها بیشتر از شهرها پرداخته است؛ اما در یکی دو دهۀ اخیر، شهرها اهمیت بیشتری در داستانها پیدا کرده اند. در حال حاضر بسیاری از ادیبان و نویسندگان معاصر بعنوان شاعر و نویسندۀ شهری شناخته میشوند و وجه شهرتشان مرهون خلق موقعیتهای ادبی در بستر شهرهای امروزی است. هدف اصلی این مقاله بررسی نمودهای شهری در برخی از مهمترین داستانهای فارسی معاصر است.

روش مطالعه: در این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی انجام شده است، نمودهای شهری، براساس تقسیم‌بندی کوهن، در دو بخش فضای مصنوع و فضای اجتماعی در داستانهایی از چهارده نویسندۀ معاصر بررسی شده است.

یافته ها: در گروه اول، معماری خانۀ شهری، ادارات، سازمانها و نهادهای شهری و عمومی شامل مساجد و مکانهای مذهبی‌، بیمارستان، میدان، دانشگاه، رستوران، چاپخانه، مراکز نظامی و اشاره به محله های شهری مورد بررسی قرار گرفت و شواهدی ارائه شد. در گروه دوم نیز به موضوعات خانوادۀ شهری، ازدواج در شهر، وضعیت سیاسی شهر، غربزدگی و جنگ پرداخته شد.

نتیجه گیری: شهر در هر دورۀ تاریخی بنوعی خاص در داستانهای معاصر فارسی تجلی یافته است. این امر در دوران پهلوی بگونه ای دیگر رخ مینمایاند و داستانهایی که در این دوران نوشته میشوند بیشتر به مسائلی مانند ورود ناگهانی مدرنیته به شهرها و بخصوص کلانشهرها از جمله پایتخت ایران و تهران میپردازند و مسئلۀ تجدد را در آن دوران به تصویر میکشند. در زمان پهلوی دوم هم دیگرباره به مسئلۀ مدرنیته و مسائل سیاسی کشور پرداخته میشود. سپس داستانهایی که در بستر ناآرام و بیقرار شهر در انقلاب 57 نوشته شد، گاه توصیفات دقیقی از شهر در زمان انقلاب را گزارش میکنند.

کلمات کلیدی
شهر , ادبیات داستانی , اجتماع , ادبیات شهری

• آل احمد، جلال .(1384). پنج داستان. تهران: جامه دران.
• احمدی‌، بابک‌ .(١٣٧2). مدرنیته و اندیشۀ‌ انتقادی‌. تهران: نشر مرکز.
• احمدی، سارا و دیگران .(1398). «بازشناسی اندیشۀ آرمانشهری مدرن در ادبیات داستانی دو دهۀ آخر قبل از انقلاب اسلامی با تأکید بر آثار نادر ابراهیمی». نشریۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ 57، صص 110- 85.
• امیرخانی، رضا .(1391). ارمیا. تهران: افق.
• براهنی، رضا .(1362). چاه به چاه. تهران: نشر نو.
• .............. (1385). آزاده خانم و نویسنده اش. تهران: کاروان.
• پیرزاد، زویا .(1380). چراغها را من خاموش میکنم. تهران: نشر مرکز.
• تاجبخش، کیان .(۱۳۸۴). سرمایۀ اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، تهران: شیرازه.
• ترقی، گلی (١٣٨٧). خاطرات پراکنده، تهران: نیلوفر.
• .................. (1389). دو دنیا. تهران: نیلوفر.
• جمالزاده، محمدعلی (1339). راه آبنامه. تهران: معرفت.
• ......................(1379). تلخ و شیرین. تهران: سخن.
• ..................... (بی‌تا). دارالمجانین. تهران: معرفت.
• جهانبگلو، رامین (1379). موج چهارم، ترجمۀ منصور گودرزی، تهران: نشر نی.
• چوبک، صادق (1355). خیمه شب‌بازی. تهران: جاویدان.
• حسن، سمر و همکاران (1398). «تحول نهاد خانواده و مفهوم تدبیر منزل در جامعۀ شهری دوره مشروطه» .جستارهای تاریخی، (1) 10.
• خطاط، نسرین‌ (.1391). نقد جغرافیایی‌ از نگاه میشل‌ کولو. نقدنامۀ هنر، تهران: خانۀ‌ هنرمندان ایران.
• ساعدی، غلامحسین .(1345). گور و گهواره. تهران: نگاه.
• ستاری، جلال .(1385). اسطورۀ تهران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
• سیدقاسم‌، لیلا و نوح‌پیشه ، حمیده (١٣٩٥). «جغرافیای‌ ادبی‌ و شاخه های‌ آن»: معرفی‌ مطالعات بینارشته ای‌ در ادبیات. (33) 9.
• علوی، بزرگ. (1357). ورق‌پاره های تهران. تهران: امیرکبیر.
• .................. .(1381). گیله مرد. تهران: سهیل.
• .................... (1383). پنجاه وسه نفر. تهران: نگاه.
• ...................... (1402). موریانه، تهران: نگاه.
• علیزاده، غزاله (1383). خانۀ ادریسیها. تهران: توس.
• ...................... (1395). شبهای تهران. تهران: توس.
• فریزبی، دیوید. (1386). گئورگ زیمل. با ترجمۀ شهناز مسمیپرست. تهران: ققنوس.
• فصیح، اسماعیل .(١٣٨٨). دل کور، تهران: البرز.
• کاتوزیان، محمدعلی (1384). دولت و جامعه در ایران، انقراض قاجار و استقرار پهلوی. ترجمۀ حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
• گلشیری، هوشنگ. (1384). شازده احتجاب. تهران: نیلوفر.
• لاج، دیوید و دیگران. (١٣٧٤). نظریۀ‌ رمان، ترجمۀ‌ حسن‌ پاینده، تهران: نظر.
• محمود، احمد .(1362). زمین سوخته. تهران: معین.
• مدرسی، تقی .(1380). شریفجان شریفجان. تهران: نگاه.
• مدنی‌پور، علی .(1379). طراحی‌ فضای‌ شهری‌: نگرشی‌ بر فرایند اجتماعی‌ مکان، ترجمۀ‌ فرهاد مرتضایی‌، تهران: انتشارات شرکت‌ پردازش و برنامه ‌ریزی‌ شهری‌.
• .................. (1396). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. تهران: بی‌جا.
• میرصادقی‌، جمال (١٣٧٧). واژه نامۀ‌ هنر داستان‌نویسی‌ فرهنگ‌ تفصیلی‌ اصطلاحهای‌ ادبیات داستانی‌، تهران: کتاب مهناز.
• میرعابدینی‌، حسن‌. (1383). فرهنگ داستان‌نویسی ایرانی از آغاز تا امروز. تهران: چشمه.
• ولک، رنه و وارن، استین .(1373). نظریۀ ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: نیلوفر.
• هدایت، صادق. (1309). زنده به گور. تهران: جاویدان.
• ................... (1342). سایه روشن. تهران: جاویدان.
• ....................... (1383). سگ ولگرد. تهران: جاویدان.