ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

بررسی انواع خودپژواکی در شعر شاعران شاخص با تکیه بر سبک خراسانی(رودکی-فردوسی) آذربایجانی(خاقانی- نظامی) و عراقی(سعدی- مولوی)

صفحه (37 - 62)
انیس جهانگیر (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

هدف و زمینه: خودپژواکی، پدیده ای است که در همه دوره ها وجود دارد و اصطلاحی است که به بیان آشکار روند ساخت اثر هنری یا بازتاب مسائل زندگی شاعر یا نویسنده در اثر وی اشاره دارد، بگونه ای که شاعر در ضمن سرودن شعر، اطلاعات مفیدی از زندگی شخصی خود بیان کند که قابل تامل و مطالعه باشد.این پژوهش میکوشد تا با بررسی انواع خودپژواکی در شعر شاعران منتخب سبک خراسانی(رودکی-فردوسی)، آذربایجانی(خاقانی-نظامی) و عراقی(سعدی-مولوی) شباهتها و تفاوتهای آن را در سه دوره مهم از تاریخ ادبیات فارسی تحلیل کند. با مقایسه و تحلیل مسائل بازتاب یافته در شعر شاعران ادوار گوناگون ادب فارسی از منظر خودپژواکی، ضمن دستیابی به اطلاعات ارزشمند از لحاظ تاریخی،میتوان به برخی از خصوصیات شخصیتی شاعر و مسائل روزگار وی پی برد.

روش تحقیق: روش پژوهش بصورت کتابخانه ای توصیفی- تحلیلی است. ابتدا مطالب را جمع‌آوری میکنیم سپس به تحلیل آنها میپردازیم.

یافته ها: همۀ شاعران به زندگی شخصی خود پرداخته اند اما بیشتر از همه مولانا به این مهم پرداخته است. مولانا انگار در میان شعر زندگی میکند. سعدی بیشتر از همه مسائل اجتماعی و اخلاقیات را در اشعارش به نمایش گذاشته است، اجتماع و پرورش مردم برای او مهم است. فردوسی بیشتر از همه وضعیت اقتصادی خود را بازگو کرده است و شخصیت کاملاً جدی دارد. رودکی خوشگذران است، خاقانی اهل تفاخر است و کمتر دوستی برای خود برگزیده است و نظامی چهره ای اهل طرب و شادی و بزم از خود بروز میدهد، سعدی انسانی پخته است و چون شیوه ای شاعریش که سهل و ممتنع است، انسانی است که جهان را ساده میگیرد و اهل سختگیری نیست. مولانا اهل ریاضت نفس و سختی کشیدن و بیداری و شب‌زنده داری است. در سبک عراقی نسبت به سبک خراسانی و آذربایجانی، خود پژواکی ‌بیشتری دیده میشود.

نتیجه: مولانا در بیان غم دوری از معشوق خود پژواکی بیشتری دارد،سعدی در تربیت نفس و اخلاقیات.نظامی در بیان عشق و هجران خود پژواکی بیشتری دارد،خاقانی در سوگ فرزند و توحید باری تعالی و سفر حج.فردوسی در بیان تنگدستی در موعد پیری و افسوس بر تلاشی که قدر دانسته نشد خود پژواکی دارد،رودکی در بیان نابینایی و تعلق خاطرش به امیران اهل فضل سامانی و رفتارش با همسر نامهربانش.

کلمات کلیدی
خودپژواکی , شعر فارسی , سده های سوم تا هشتم

• اته، هرمان.(1356). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه دکتر رضا زاده شفق.تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی.(1348). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه.تهران : انجمن آثار ملی.
• افلاکی، شمس الدین احمد.(1362). مناقب العارفین. تصحیح تحسین یازیچی. تهران: دنیای کتاب.
• اقبالی، عباس.(1385). « من منصوری، در اناالحق حسین بن منصور حلاج». مجله مطالعات عرفان.شماره 4 پاییز و زمستان.
• الکساندر، ویکتوریادی.(1393). جامعه شناسی هنرها: شرحی بر اشکال زیبا و مردم پسندهنر،ترجمه اعظم راودراد.تهران: موسسه تالیف ترجمه و نشر آثار هنری.
• برسلر، چارلز.(1389). درآمدی بر نظریه و روشهای نقد ادبی. ترجمه مصطفی عابدینی فرد.تهران: نیلوفر.
• چهرقانی برچلویی،رضا.(1383). شاهنامه فردوسی نخستین منظومۀ پایداری. فصلنامه شعر. زمستان، ش39.
• خلیلی جهان تیغ، مریم و عثمانی، مکیه .(1391) .« نقد جامعه شناختی رمان سالهای ابری از علی اشرف درویشیان»، شماره اول ص113.
• سلیمانی مورخوجی،مهدی، علمی سولا،محمدکاظم.(1393).« تحلیل و نقد تبیین دکارتی الاک دربارۀ این باور و ارائه تبیینی بدیل مبتنی برآموزۀ ویتگنشتاین متاخر، هر فردی در آگاهی از خودش خطاناپذیر است». مجلۀ حکمت و فلسفه .سال دهم شماره چهارم،ص19 .
• سجادی راد،صدیقه.(1387).« نقد روانشناختی غزلیات عارفانه سنایی غزنوی بر مبنای روانشناسی یونگ». پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
• شمیسا، سیروس.(1391). نقد ادبی. تهران: میترا.
• فتوحی، محمود.(1388).« سبک‌شناسی ادبی،سرشت سخن ادبی، برجستگی و شخصی‌سازی زبان»، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی.شماره41،ص23.
• مدرس‌زاده، عبدالرضا.(1390). « برداشتهای سبک‌شناختی قصیده دندان رودکی و تاثیر آن بر ادب فارسی».فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی. مشهد،شماره 29.
• منصوری طهرانی، فاطمه السادات.(1397). تحلیل نقاشیهای پاپ دهۀ 90 ایران براساس رویکرد بازتاب. پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه سوره.
• نفیسی، سعید.(1377). «تاریخ درست درگذشت سعدی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران.سال ششم.شماره اول،ص64.
• یادر، امی ای.(1387). «موانع شکل‌گیری هویت: اصلاح بافتاری پارادایم وضع هویتی مارسیا». ترجمه عباس مختاری، سید علیرضا دربندی. فصلنامه مطالعات جوانان،شماره 12.