ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 7، مهر 1403 ، شماره پی در پی 101

سبک شناسی شعر دوازده تن از شاعران مشهور و گمنام از نادرشاه تا آغاز سلطنت فتحعلیشاه (1148-1212)

صفحه (277 - 304)
زهره امینی‌نیا ، عبدالله حسن‌زاده میرعلی (نویسنده مسئول)، امید مجد
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1403

چکیده

زمینۀ پژوهش: این پژوهش به سبک شناسی دوازده تن از شاعران مشهور و گمنام نیمۀ دوم قرن دوازدهم، یعنی دورۀ افشاریه و زندیه که حدود سالهای (1148تا1212) را در بر میگیرد، در چهار سطح آوایی، زبانی، ادبی و فکری پرداخته است.

روش پژوهش: روش تحقیق، کتابخانه ای و اسنادی است. در این تحقیق دیوان شعر چند شاعر مشهور و چند نسخۀ خطی از شاعران گمنام مورد بررسی قرار گرفت.

یافته ها: دورۀ فترت، دورۀ کوتاه شصت ساله است که بین دو دورۀ سبک هندی و سبک بازگشت قرار دارد، از منظر بعضی از پژوهشگران در این دوره مجالی برای رشد و نمو ادبیات پیدا نشد و هیچ شاعری لب به سخن نگشود تا حدی که این دوره را از فقیرترین دوره های ادبیات به شمار آورده اند و تنها دلیل آنان پیروی شاعران از طرز فکر و شیوه قدما است. اینچنین نسبتی کاملاً ناروا و نادیده گرفتن حجم زیادی از آثار شاعران این دوره است که با مطالعۀ دیوان هر یک از آنها میتوان به بسیاری از اشعار ارزشمند و د‌لنشین دست پیدا کرد. دورۀ فترت همواره تحت الشعاع دورۀ بازگشت قرار گرفته و به شعر این دوره توجهی نشده، حال آنکه شعر این دوره در شکل گیری و رشد وکمال محتوای شعر دوره قاجار و دوره های بعد تأثیر بسزایی داشته و در سیر تاریخی و ادبی از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین تشکیل نهضت بزرگ بازگشت ادبی توسط چند تن از شعرای معروف اصفهان برای اعراض از سبک هندی و بازگشت به سبک عراقی، همگی نشان از حیات شعر در این دوره دارد.

نتیجه: پژوهشها نشان میدهد در دورۀ فترت که مبانی نظری آنان برگشت به الگوهای کهن بوده ، تا اندازۀ خیلی کمی از گفتمان مسلط و مبانی نظری خراسانی و تا اندازه ای از سبک عراقی و دورۀ تیموری، و بیشترین الگو برداری از دورۀ وقوع و دورۀ قبل از خود یعنی سبک هندی بوده است. شاعران مشهور این دوره، مانند مشتاق، هاتف، آذر، صباحی در الگو برداری از دوره های کهن، هم در زبان و هم در مبانی نظری موفق تر بوده اند و شاعران غیر مشهور این دوره مانند: صافی، هاشم، نورعلیشاه، در مبانی نظری و زبان به سبک عراقی و طوفان، درویش، رفیق، طبیب و عاشق در مبانی نظری و زبانی به سبک وقوع و هندی نزدیک هستند.

کلمات کلیدی
سبک شناسی شعر , دورۀ فترت , دورۀ نخست بازگشت ادبی , دورۀ افشاریه و زندیه

• نسخ خطی:
• ذهبی شیرازی، محمد هاشم، شماره 5690، تهران،کتابخانۀ ملک، تاریخ کتابت1304 قرن 14 ه.ق
• صافی سپاهانی(اصفهانی)، جعفر، شماره 2507، کتابخانۀ دانشگاه تهران،
• طوفان هزار جریبی(مازندرانی)، شمارۀ 2743، سدۀ 12
• کتابها:
• قرآن کریم.
• اصفهانی، نورعلیشاه،1381، دیوان، به سعی جواد نوربخش، انتشارات یلدا قلم، چاپ اول
• اصفهانی، مشتاق،1320، دیوان، تصحیح حسین مکّی، انتشارات مروّج
• اصفهانی، طبیب، دیوان، به قلم کیوان سمیعی، تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی
• اصفهانی، عاشق، 1362، دیوان، چاپ دوم، انتشارات جاویدان
• اصفهانی، رفیق،1363، دیوان، به کوشش احمد کرمی، چاپ اول، نسریات «ما»
• اصفهانی، هاتف،1402، دیوان،تصحیح وحید دستگردی، انتشارات نگاه، چاپ هشتم
• بیگدلی، آذر، 1366، دیوان، به کوشش سادات ناصری، حسن، بیگدلی، غلامحسین، چاپ اول، چاپ جاویدان
• خالقی، روح الله، مجلۀ مهر، س2، ص392
• خالقی، روح الله، مجلۀ مهر، س2، ص396
• درویش شکسته نویس، عبدالمجید،1363، به تصحیح سهیلی خوانساری، احمد، نشریات «ما»
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1373، موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران، نشرآگاه، 62
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1371، موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران، نشرآگاه، ص71
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1371، موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران، نشرآگاه، صص138-142)
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1387، قلندریه در تاریخ، جلد 3، تهران، سخن
• شمس لنگرودی، 1372، مکتب بازگشت، چاپ اول، نشر مرکز،ص65
• شمیسا، سیروس،کلیات سبک شناسی، ویراست دوم، چاپ چهارم، نشر میترا 1390،ص110
• شمیسا، سیروس،1393،کلیات سبک شناسی،ویراست دوم،چاپ چهارم، نشر میترا، صص213-223
• صباحی بیدگلی،حاج سلیمان،1394 مصحّح، مسعودی آرانی، عبدالله، انتشارات اسوه
• فتوحی، محمود،1390، سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، انتشارات سخن، تهران، چاپ چهارم،صص218-219
• ناتل خانلری، پرویز، تحقیق انتقادی در عروض فارسی و چگونگی تحول اوزان