ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

تحلیل رابطۀ بیش‌متنیِ ساختارهای مدایح فارسی پیامبر اکرم (ص) و سورۀ طه

صفحه (229 - 251)
مجید طاهری ، نرگس جابری‌نسب (نویسنده مسئول)، علیرضا صالحی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1403

چکیده

زمینه و هدف: سورۀ مبارکۀ طه در کل قرآن، به لحاظ پرداختن به نبوت به عنوان یکی از مباحث اصلی اعتقادی اسلام، داشتن ‌ساختارها و نیز محور ساختاری مشترک و تناسب با قصاید مدحی رسول اکرم (ص)، همنام بودن با نام آن حضرت، انسجام آیات از جهت توازن آوایی با نام طه که سبب رفعت و تعالی شده ویژگیهای منحصر به فردی دارد. ساختارها در این تحقیق، مفاهیم دسته بندی شده ای هستند که از مدایح فارسی رسول ‌اکرم (ص) انتخاب گشته و با ساختارهای این سوره به روش بیش‌متنیت، مورد تطبیق قرار گرفته اند.

روش مطالعه: مطالعۀ کیفی و نظری برای شکل گرفتن این مقاله به روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا صورت پذیرفته است.

یافته ها: ساختارهای «توحیدی، مدحی، مذمتی، پندی، بخشایشی، تضرّعی، مفاخره ای، شکرگزاری، مرثیه ای، سوگندی، دعایی، انتظاری، امیدواری» بخشی از ساختارهای ادبی- ‌اعتقادیِ سورۀ طه هستند که با توجه به مفاهیم این سوره و اشتراک با قصاید مدحی رسول اکرم (ص) تشخیص داده شده اند. ساختار «پندی» محور مشترک ساختارهای قصاید مدحی رسول اکرم (ص) و سوره طه است.

نتیجه گیری: در قصاید مدحی رسول اکرم (ص)، از هریک از سیزده ساختار یادشده،‌ ابیاتی وجود دارد که با بعضی آیات سورۀ طه که همان ساختارها را دارند دارای رابطۀ بیش‌متنی هستند. نوع مطابقت ساختارهای ادبی- ‌اعتقادی سورۀ طه با قصاید مدحی رسول اکرم (ص)، به روش بیش‌متنیت، ما را به روش جدیدی برای تحقیق در مطابقت ساختاریِ اشعار و آیات قرآن کریم، رهنمون نموده است.

کلمات کلیدی
قرآن کریم , پیامبر (ص) , سورۀ طه , قصیدۀ مدحی , مدح پیامبر (ص) , ساختار , بیش‌متنیت.

• قرآن کریم.
• ابراهیمی، زهرا، حاتمی، سعید، شاکری، جلیل (1402)، بررسی تأثیرپذیری حسین منزوی از غزلهای حافظ و سعدی بر مبنای نظریۀ ترامتنیت، فصلنامۀ علمی کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال بیست و چهارم، ش57، صص125-160.
• اشرف مازندرانی، محمد سعید (1373)، دیوان اشرف مازندرانی، به کوشش محمد حسن سیدان، تهران: موقوفات دکتر محمود افشاریزدی، ص43.
• ‌الحسینی البحرانی، السیدهاشم‌ (1419ق)، البرهان فی تفسیرالقرآن، المجلدالسادس، بیروت: مؤسسه البعثه، ص382.
• بابافغانی شیرازی. 1340. دیوان بابافغانی شیرازی. با تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران:حاج محمدحسین اقبال و شرکاء، ص40.
• جامی، عبدالرحمان (1356)، دیوان جامی، تهران: پیروز، ص88.
• حجتی، سیدمحمدباقر، حاجی محمدعلی، مریم (1388)، بررسی تناسب آیات و محورهای آن در سورۀ مبارکۀ طه، نامۀ الهیات آزاد تهران شمال، سال3، ش9، صص57-75.
• حکیمی، محمدرضا (1386)، ادبیات و تعهد در اسلام، تهران: دلیل ما، ص4.
• خاتمی، احمد (1390). مثنوی معنوی به انضمام ترجمۀ آیات و روایات و عبارت عربی و فرهنگ لغات و ترکیبات و فهرستهای راهنما و کشف‌الابیات، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص سیزده.
• خاقانی‌شروانی، بدیل‌ (زمستان1393)، دیوان خاقانی شروانی، به کوشش سید ضیاء‌الدین سجادی، چاپ یازدهم، تهران: زوّار، ص14.
• راستگو، محمد، (1380ش)، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، چاپ دوّم، تهران: سمت، ص70.
• رسولی کرهرودی، احسان، اناری بزچلوئی، ابراهیم، سجادی، سیدابوالفضل، امیدعلی، احمد (1399)، هنجارگریزی و برجسته سازی در سورۀ طه از دیدگاه لیچ، پژوهشنامۀ نقد ادب عربی، سال6، ش19، صص151-178.
• سازگار، غلامرضا (1393)، نخلستان، برگزیدۀ دواوین استاد غلامرضا سازگار، چاپ دوّم، تهران: حسین فتحی، ص47.
• سعدی، مصلح‌بن‌عبدالله (1381)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران: دوستان، ص656.
• سنایی غزنوی، ابوالمجدمجدودبن‌آدم (زمستان1380)، دیوان سنایی غزنوی، به کوشش محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: سنایی، ص34.
• شاهرخی شهرکی، فرنگیس، بیگ‌زاده، خلیل، صادقی، اسماعیل، (1396)، خوانش رابطۀ بینامتنی شعر رضوی معاصر و قرآن کریم، مجلۀ فرهنگ رضوی، سال پنجم، شمارۀ 18، صص144-117.
• صدوق، محمدبن علی‌بن‌الحسین قمی (1367)، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، ترجمه از علی اکبر غفاری، چاپ دهم، تهران:صدوق، صص 243-242.
• طاهری ماهزمینی، نجمه، بصیری، محمدصادق، صرفی، محمدرضا (پاییز و زمستان1396). بررسی مضامین اشعار انتظاری در شعر بعد از انقلاب اسلامی، نشریۀ ادبیات پایداری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال نهم، شمارۀ 17. صص179-200.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین (1386)، تفسیر المیزان، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، قم: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
• طیبی، زینب، محمدی، مریم (1398)، بررسی تطبیقی آموزه های اعتقادی و تربیتی سورۀ طه در تفسیر المیزان و فی ظلال‌القرآن، دوفصلنامۀ علمی-تخصصی مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت، سال دوم، شمارۀ 3، صص 78-49.
• عبدی، مالک، نورمحمد نهال، زهره، (1402)، کاربست نمایه های تصویری در سورۀ مبارکۀ طه، براساس مؤلفه های هنری تشبیه، استعاره و مجاز، فصلنامۀ علمی مطالعات قرآنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، دوره14، ش55، صص329-348.
• عطار، محمد (1388)، الهی‌نامۀ عطارنیشابوری، تصحیح فؤاد روحانی، ویرایش دوم، چاپ پنجم، تهران: سخن، ص23.
• عیوضی، حیدر (1396)، تفسیر بینامتنی از آیۀ 69 سورۀ احزاب براساس ترجمه های آلمانی و عبری قرآن کریم، دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی «مطالعات قرآن و حدیث»، سال یازدهم، شمارۀ 1، پاییز و زمستان، پیاپی21، صص87-109.
• قاآنی، حبیب‌الله (1363)، دیوان حکیم قاآنی شیرازی، تهران: گلشایی- ارسطو، ص58.
• کاشی، حسن (1388)، دیوان حسن کاشی، به کوشش سیدعباس رستاخیز. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ص78.
• کریمی بنادکوکی، محمود، فاضلی، محمدتقی (1401)، تحلیل دیدگاه آنگلیکا نویورت در باب ساختار قرآن، دوفصلنامۀ علمی قرآن‌پژوهی خاورشناسان، سال هفدهم، شمارۀ 32، صص 208-177.
• کیانی، رضا، امیری، جهانگیر، نعمتی، فاروق (1392)، جلوه های بینامتنی قرآن کریم در شعر قیصر امین‌پور، فصلنامۀ علمی-پژوهشی «پژوهشهای ادبی-قرآنی»، سال اول، شمارۀ 2، صص165-143.
• مجمع‌البیان (1380)، شیخ ابوعلی‌الفضل‌بن‌الحسن‌الطبرسی، ترجمۀ آیات، تحقیق و نگارش: حجه الاسلام علی کرمی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ص714.
• مؤتمن، زین‌العابدین (1346)، شعر و ادب فارسی، تهران: بنگاه مطبوعاتی افشاری، ص34.
• ناصرخسرو، (1357)، دیوان حکیم ناصرخسرو قبادیانی(ج1)، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبۀ تهران، ص452.
• نامور مطلق، بهمن (1386)، ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متنها، پژوهشنامۀ علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، شمارۀ56، صص98-83.
• نهج‌الفصاحه (1386)، احادیث پیامبر اکرم (ص)، ترجمه ابراهیم احمدیان، قم: گلستان ادب، ص369.
• وحشی بافقی، شمس‌الدین محمد (1376)، کلیات دیوان وحشی بافقی، چاپ دوم، تهران: نامک، ص164.
• وحیدخراسانی، حسین (1390)، آشنایی با اصول دین، مقدمۀ توضیح‌المسائل، قم: مدرسه الامام باقرالعلوم(ع).
• وصال شیرازی، میرزا محمد شفیع (1378)، دیوان کامل وصال شیرازی (دوجلدی)، تصحیح محمود طاووسی، شیراز: نوید شیراز، ص457.
• منابع برخط
• شیعه شناسی، مرثیه در قرآن (1395)، بازیابی شده از: https:--B2n.ir-j36073
• حسینی(سعدی زمان) (1399). بازیابی شده از:https:--b2n.ir-x09564