ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

تأمّلی در شیوه های تفسیری روزبهان بقلی در عرایس البیان

صفحه (93 - 124)
مهدیه پیری اردکانی ، مهدی ملک ثابت (نویسنده مسئول)، محمد خدادادی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1403

چکیده

زمینه و هدف: عرایس البیان مهمترین اثر روزبهان بقلی، از عرفای قرآنپژوه نامور در سدۀ ششم هجری است. جستار حاضر با استقصای تامّ این کتاب؛ یعنی با مطالعۀ 1372 شاهد مختلف شرح آیات قرآن که 772 مورد آن با کمک آیات دیگر و 600 مورد آن با کمک احادیث گوناگون صورت گرفته، کاربرد روشهای تفسیری «قرآن به قرآن»، «روایی»(بالمأثور) و «ذوقی-عرفانی»(تأویل) را در این اثر واکاوی کرده است. این پژوهش با تبیین خصوصیّات و فراوانی هر یک از سه نوع تفسیر مزبور تلاش میکند دیدگاهی روشنتر نسبت به طرز تفسیر قرآن توسّط روزبهان بقلی به دست دهد.

روش مطالعه: داده های مورد استفاده در این جستار از جستجو در منابع و مآخذ کتابخانه ای حاصل شده، سپس این داده ها با روش تحلیلی-توصیفی و گاهی، بسته به نیازهای پژوهشی، از طریق مقایسه مطالعه شده است.

یافته ها: در عرایس البیان، شواهد متعدّدی از هر سه روش تفسیری مزبور ملاحظه میشود، با وجود این، فراوانی شواهد روش تفسیر بالمأثور بیش از شواهد روش تفسیر قرآن به قرآن است. روزبهان در باب تفسیر قرآن به قرآن از دو روش بهره برده است. تفسیر یک آیه با ارجاع درون‌سوره ای به آیات همان سوره فراوانی ناچیزی در مقابل تفسیر با ارجاع برون‌سوره ای به آیات سایر سور قرآن دارد. وی در تفسیر بالمأثور از احادیث متعدّدی استفاده کرده است. در شرحهای روایی او اولویّت بارز با احادیث نبوی(ص) و سپس سخنان حضرت صادق(ع) است. احادیث قدسی و علوی(ع) با نسبت کمتری کاربرد داشته اند. تفسیر ذوقی-عرفانی مصداق تأویل آیات قرآن است و در کتاب روزبهان، شواهد تأویل آنگاه که با کمک آیات و روایات صورت میگیرد در تعادل با شواهد تفسیر است، امّا وی بسیاری از آیات قرآن را نیز بدون ارجاع به آیات دیگر و یا احادیث تأویل کرده است.

نتیجه گیری: در عرایس البیان، در کنار شواهد تفسیر ذوقی-عرفانی، شواهد متعدّدی برای تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر روایی(بالمأثور) ملاحظه میشود. این واقعیّت از یکسو نشاندهندۀ تسلّط روزبهان بر سور و آیات قرآن کریم و نیز منابع مختلف حدیث است. همچنین، استفادۀ بجا و گسترده از آیات و روایات برای شرح آیات قرآن که مبتنی بر کشف ارتباطات ظریف و دقیق میان آنهاست، حضور ذهن و قدرت تداعی معانی قوی روزبهان را گواهی میدهد. از سوی دیگر، شواهد مختلف تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر بالمأثور بیانگر آن است که کتاب مزبور را نمیتوان صرفاً اثری در شرح ذوقی-عرفانی قرآن معرّفی کرد، بلکه آن را باید واجد ابعاد گستردۀ تفسیری و تأویلی دانست.

کلمات کلیدی
روزبهان بقلی , عرایس البیان , تفسیر بالمأثور , تفسیر عرفانی

• قرآن کریم، (1389)، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، چ2، قم: نشتا.
• نهج البلاغه، (1370)، ترجمۀ سیّدجعفر شهیدی، چ2، تهران: انقلاب اسلامی.
• ابن ماجه القزوینی، ابی‌عبدالله محمّدبن یزید.(1410ق)، سنن ابن ماجه، به اهتمام عبدالعزیز الرّاجحی، بیروت: دار العلمیّه.
• ابی‌جمهور الحسائی، محمّدبن علی.(1403ق)، عوالى اللّئالى العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، قم: سیّدالشّهدا.
• ابن منظور، أبی‌الفضل جمال‌الدّین محمّد،(1999م.)، لسان العرب، بالاهتمام عبدالله علی الکبیر، محمّد احمد حسب‌الله و هاشم محمّد الشّاذلی، قاهره: دارلمعارف.
• ارنست، کارل، (1387)، روزبهان بقلی: عرفان و شطح اولیا در تصوّف اسلامی، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی، چ5، تهران: نشر مرکز.
• بابایی، علی،(1388)، مقدّمۀ عرایس البیان فی حقایق القرآن(ابومحمّدبن ابونصر روزبهان بقلی شیرازی)، تهران: مولی.
• بخاری، محمّدبن اسماعیل،(1406ق)، صحیح البخاری، با مقدّمه محمّدمنیر دمشقی، بیروت: البخاری.
• جوادزادگان، نادر،(1401)، «بررسی اغراض و اهداف فکری عین القضات همدانی پیرامون تأویل عرفانی»، مجلّۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، دورۀ15، پیاپی71، صص 153-137.
• حاجی ربیع، مسعود،(1394)، «بررسی تطبیقی تأویل عرفانی ابن‌عربی با مباحث هرمنوتیکی معاصر»، مجلّۀ اندیشۀ دینی، دورۀ15، شمارۀ57، پیاپی57، بهمن، صص150-133.
• حرّ عاملی، محمّدبن حسن،(1414ق)، وسائل‌الشّیعه، قم: مؤسّسه آل‌البیت.
• خیّاطیان، قدرت‌الله و فاطمه سلیمانی کوشالی،(1394)، «جایگاه عشق در تفسیر عرفانی عرایس البیان روزبهان بقلی»، مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره شناختی، سال11، شمارۀ41، زمستان، صص 194-167.
• راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌بن محمّد،(1392)، مفردات الفاظ قرآن، به تصحیح صفوان عدنان داوودی، تهران: امیرکبیر.
• رضایی اصفهانی، محمّدعلی،(1380)، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، تهران: مبین.
• روزبهان بقلی شیرازی، ابومحمّدبن ابونصر،(1388)، عرایس البیان فی حقایق القرآن، ترجمه و تحقیق: علی بابایی، تهران: مولی.
• زرکشی، محمّدبن بهادر،(1408ق)، البرهان فی علوم القرآن، به اهتمام محمّدابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالحدیث.
• سلطانی، فاطمه،(1401)، «بررسی تأویلات عرفانی آیات متشابه قرآنی در آثار روزبهان بقلی با نگاهی به نظریّۀ بینامتنیّت»، مجلّۀ پژوهش‌های ادبی-قرآنی، دورۀ10، شمارۀ1، صص43-22.
• سلمی، ابوعبدالرّحمن محمّدبن حسین،(1369)، مجموعۀ آثار ابوعبدالرحمن سلمی، بخش‌هایی از حقایق التّفسیر و رسائل دیگر، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• سیّداهل، عبدالعزیز،(1972م)، من اشارات العلوم فی القرآن الکریم، بیروت: دار النّهضه الحدیثه.
• شیخ الاسلامی، علی و محمّد رضایی،(1390)، «بینش نقش‌اندیش روزبهان در تفسیر عرایس البیان فی حقایق القرآن»، مجلّۀ ادب فارسی، دورۀ جدید(1)، شمارۀ6(پیاپی 193)، تابستان، صص 56-39.
• الصّاوی، صلاح،(1366)، «روزبهان و تفسیر عرایس البیان»، مجلّۀ ادیان مذاهب و عرفان، دورۀ1، شماره های 3-2، زمستان و بهار، صص 32-12.
• طباطبایی، سیّدمحمّدحسین،(1378)، تفسیر المیزان، ترجمۀ سیّدمحمدباقر موسوی ‌همدانی، چ5، تهران: امیرکبیر.
• طبرسی نوری، حسین‌بن محمّدتقی،(1382ق)، مستدرک الوسایل، به اهتمام محمود خوانساری، تهران: چاپخانۀ اسلامی.
• طریحی، فخرالدّین‌بن محمّد،(1375)، مجمع البحرین، ترجمه و تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران: مرتضویّه.
• عفیفی، ابوالعلاء،(1366)، مقدّمۀ فصوص الحکم(محی‌الدّین ابن عربی)، تهران: زهرا(س).
• فاتحی‌زاده، زهرا،(1399)، «گونه شناسی روش تفسیر قرآن به قرآن علّامه طباطبایی در جزء اوّل قرآن کریم»، رسالۀ حوزوی، به راهنمایی علی غفّارزاده، اصفهان: مؤسّسۀ آموزش عالی حوزوی فاطمه الزّهرا(س).
• فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی،(1373)، تفسیر صافی، به تصحیح حسین اعلمی، تهران: صدر.
• قیصری، محمّد،(1370)، شرح مقدّمۀ فصوص الحکم، به تحقیق و اهتمام سیّدجلال‌الدیّن آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
• کلینی، ابی‌جعفر محمّدبن یعقوب‌ابن اسحاق،(1378)، الکافی، مصحّح: علی‌اکبر غفاری و محمّد آخوندی، چ2، تهران: المؤسّسه العالمیّه للخدمات الاسلامی.
• کیلر، آنابل،(1395)، هرمنوتیک صوفیانه در تفسیر کشف الاسرار میبدی، ترجمۀ جواد قاسمی، تهران: میراث مکتوب.
• مدرّسی، فاطمه و طاهر لاوژه،(1389)، «مقایسۀ سبک تأویل احمد غزّالی و ابوالفضل رشیدالدّین میبدی»، مجلّۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(یهار ادب)، سال3، شمارۀ1، پیاپی7، بهار، 1389، صص101-118.
• ملّاصدرای شیرازی، صدرالدّین محمّد،(1410ق)، الحکمه المتعالیه چ4، بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
• میردامادی، سیّدمحمّد،(1385)، «آراء عرفانی و تفسیری روزبهان شیرازی(بقلی)»، مجلّۀ پیک نور، دورۀ4، شمارۀ1، صص49-39.
• نادر علی، عادل،(1380)، «مکاتب تأویلی»، مجلّۀ زبان و علوم قرآن، دورۀ2، شماره های 6-5، بهار و تابستان، صص 20-7.
• نیّری، محمّدیوسف و لیلا روغنگیری،(1393)، «مقایسۀ تأویل‌های عرفانی روزبهان در عبهرالعاشقین و عرایس البیان»، مجلّۀ شعرپژوهی، سال4، شمارۀ3، پاییز، صص 184-159.