%0 Journal Article
%T تأمّلی در شیوه های تفسیری روزبهان بقلی در عرایس البیان
%J  ماهنامه علمی سبک شناسی و تحلیلی متون نظم و نثر فارسی 
%I بهار ادب
%Z 3060-5660
%A مهدیه پیری اردکانی
%A مهدی ملک ثابت
%A محمد خدادادی
%D 2024
%\ 1402/10/24
%N 103
%V 17
%P 93-124
%K روزبهان بقلی
%K  عرایس البیان
%K  تفسیر بالمأثور
%K  تفسیر عرفانی
%X زمینه و هدف: عرایس البیان مهمترین اثر روزبهان بقلی، از عرفای قرآنپژوه
نامور در سدۀ ششم هجری است. جستار حاضر با استقصای تامّ این کتاب؛ یعنی با مطالعۀ
1372 شاهد مختلف شرح آیات قرآن که 772 مورد آن با کمک آیات دیگر و 600 مورد آن با
کمک احادیث گوناگون صورت گرفته، کاربرد روشهای تفسیری «قرآن به قرآن»،
«روایی»(بالمأثور) و «ذوقی-عرفانی»(تأویل) را در این اثر واکاوی کرده است. این
پژوهش با تبیین خصوصیّات و فراوانی هر یک از سه نوع تفسیر مزبور تلاش میکند
دیدگاهی روشنتر نسبت به طرز تفسیر قرآن توسّط روزبهان بقلی به دست دهد.

روش مطالعه: داده های مورد استفاده در این جستار از جستجو در منابع و مآخذ
کتابخانه ای حاصل شده، سپس این داده ها با روش تحلیلی-توصیفی و گاهی، بسته به
نیازهای پژوهشی، از طریق مقایسه مطالعه شده است. 

یافته ها: در عرایس البیان، شواهد متعدّدی از هر سه روش تفسیری مزبور
ملاحظه میشود، با وجود این، فراوانی شواهد روش تفسیر بالمأثور بیش از شواهد روش
تفسیر قرآن به قرآن است. روزبهان در باب تفسیر قرآن به قرآن از دو روش بهره برده
است. تفسیر یک آیه با ارجاع درون‌سوره ای به آیات همان سوره فراوانی ناچیزی در
مقابل تفسیر با ارجاع برون‌سوره ای به آیات سایر سور قرآن دارد. وی در تفسیر
بالمأثور از احادیث متعدّدی استفاده کرده است. در شرحهای روایی او اولویّت بارز با
احادیث نبوی(ص) و سپس سخنان حضرت صادق(ع) است. احادیث قدسی و علوی(ع) با نسبت
کمتری کاربرد داشته اند. تفسیر ذوقی-عرفانی مصداق تأویل آیات قرآن است و در کتاب
روزبهان، شواهد تأویل آنگاه که با کمک آیات و روایات صورت میگیرد در تعادل با
شواهد تفسیر است، امّا وی بسیاری از آیات قرآن را نیز بدون ارجاع به آیات دیگر و
یا احادیث تأویل کرده است.

نتیجه گیری: در عرایس البیان، در کنار شواهد تفسیر ذوقی-عرفانی، شواهد متعدّدی
برای تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر روایی(بالمأثور) ملاحظه میشود. این واقعیّت از
یکسو نشاندهندۀ تسلّط روزبهان بر سور و آیات قرآن کریم و نیز منابع مختلف حدیث
است. همچنین، استفادۀ بجا و گسترده از آیات و روایات برای شرح آیات قرآن که مبتنی
بر کشف ارتباطات ظریف و دقیق میان آنهاست، حضور ذهن و قدرت تداعی معانی قوی
روزبهان را گواهی میدهد. از سوی دیگر، شواهد مختلف تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر
بالمأثور بیانگر آن است که کتاب مزبور را نمیتوان صرفاً اثری در شرح ذوقی-عرفانی
قرآن معرّفی کرد، بلکه آن را باید واجد ابعاد گستردۀ تفسیری و تأویلی دانست.
%U https://bahareadab.com/article_id/1712