ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

بررسی تطبیقی شخصیت‌پردازی در خسرو و شیرین نظامی گنجوی و شیرین و فرهاد وحشی بافقی

صفحه (33 - 53)
علی‌احمد صادقی جوزانی ، فوزیه پارسا (نویسنده مسئول)، ناهید عزیزی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: شخصیت‌پردازی یکی از مولفه های اصلی داستانسرایی است. شخصیت‌، مجموعه ای از ویژگیهاست که موجودیت یک شخص را در داستان میسازد و مخاطبان در برخورد با آن شخص در مقاطع گوناگون داستان، انتظار دارند که همان ویژگیها را در آن شخص بازبینند. بنابراین شخصیت‌پردازی، هنر تصویر کردن ویژگیها و منش اشخاص دخیل در داستان است به گونه ای که منتظره و باورپذیر باشددر این مقاله تلاش میشود شخصیت‌پردازی در خسرو و شیرین نظامی و شیرین و فرهاد وحشی بافقی مقایسه شود و شباهتها و تفاوتهای نگاه و سلایق این دو شاعر در حوزۀ شخصیت‌پردازی تبیین شود.

روش تحقیق: این پژوهش، جنبۀ تطبیقی دارد و بر اساس تطبیق خسرو و شیرین نظامی و شیرین و فرهاد وحشی بافقی در حوزۀ شیوه های شخصیت‌پردازی، پیریزی شده است. بحثها به شیوۀ ترکیبی از توصیف و تحلیل ارائه میشوند.

یافته ها: یافته های این پژوهش، گویای آن است که هرچند مباحث نظری مربوط به حوزۀ شخصیت‌پردازی، جدید هستند و از زمان مواجهۀ ادبیات فارسی و ادبیات غرب در دورۀ معاصر، در ایران رایج شده اند، اما دو شاعر بزرگ پارسیگو، نظامی گنجوی و وحشی بافقی با تکیه بر نبوغ خویش در سطحی مناسب به شخصیت‌پردازی پرداخته اند.

نتیجه: نظامی در حقیقت تاریخنامۀ زندگانی و پادشاهی خسرو پرویز را سروده است هرچند که جنبه های عاشقانۀ آن را هم برجسته کرده است. شخصیت اصلی منظومۀ او، خسرو است و سپس شیرین و دیگر شخصیتها که تعداشان نیز بسیار است، برخی جنبۀ فرعی دارند و برخی هم سیاهی لشکرند. در مقابل، وحشی، برشی از یک داستان بزرگتر را برگزیده و به تبع این گزینش، شخصیتها را نیز گزینش کرده است. تعداد شخصیتها در منظومۀ وحشی در حداقل ممکن است.شخصیتها در منظومۀ نظامی به سبب آنکه در بطن یک متن تاریخی عمل میکنند، فردیت بیشتر دارند و در منظومۀ وحشی، جنبۀ نوعی شخصیتها که تعدادشان نیز اندک است، چشمگیرتر است و حتی فرهاد را میتوان کمابیش شخصیتی نمادین و در عین حال، ازلی انگاشت. شخصیتهای منظومۀ نظامی، کنش بیشتر دارند اما شخصیتهای منظومۀ وحشی بیشتر شبیه افراد حاضر در تابلوی نقاشی هستند که ساکت و ساکنند و شاعر در کنار این تابلو ایستاده و دربارۀ افراد حاضر در آن، نقّالی میکند.

کلمات کلیدی
نظامی گنجوی , وحشی بافقی , خسرو و شیرین , شیرین و فرهاد , شخصیت‌پردازی , داستان

• آژند، یعقوب (۱۳۸۹). ایران باستان. چاپ دوم. تهران: مولی.
• آلتونجی، محمد (۲۰۰۱). معجم أعلام النساء. بیروت: دارالعلم للملایین
• اخوت، احمد. (۱۳۷۱). دستور زبان داستان. چاپ اول. اصفهان: نشر فردا.
• ایرانی، ناصر. (۱۳۶۴). داستان، تعاریف ابزارها و عناصر. تهران: نشرکانون فکری کودکان و نوجوانان.
• براهنی، رضا. (۱۳۶۸). قصه ‌نویسی. چاپ چهارم. تهران: نشرالبرز.
• بیشاب، لئونارد. (۱۳۸۳). درسهایی درباره داستان‌نویسی. ترجمه محسن سلیمانی. چاپ سوم. تهران: مهر.
• حسینی مقدم، اسما. (1395). «تحلیل شخصیت خسرو در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی با تکیه بر نظریه معنامحور». مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ 31. صص 81 – 98.
• حنیف، محمد. (۱۳۷۲). مراحل خلق داستان. تهران: نشرحوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
• خسروی، ابوتراب. (1392). حاشیه ای بر مبانی داستان. چاپ دوم. تهران: نشر ثالث.
• دستغیب، عبدالعلی. (1384). «شخصیت‌پردازی در داستان». کیهان فرهنگی. شماره 233. صص 34-39.
• ذاکری، مریم؛ عادل‌زاده، پروانه ؛ پاشایی فخری، کامران. (1402). «واکاوی شخصیت‌های خسرو و شیرین نظامی بر اساس نظریۀ مارتین سلیگمن». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). شمارۀ 91. صص 95-119.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۶). تاریخ مردم ایران؛ جلد اول: ایران قبل از اسلام. تهران: امیرکبیر
• عابدی ، داریوش. (1385). پلی به سوی داستان‌نویسی. چاپ پنجم. تهران: نشرمدرسه.
• عبداللهیان، حمید. (۱۳۸۱). شخصیّت و شخصیّت‌پردازی در داستانهای معاصر. تهران: نشر آن.
• علی‌بابایی، غلامرضا (۱۳۸۹). تاریخ ارتش ایران (از ۵۵۸ پیش از میلاد تا ۱۳۵۷ شمسی). تهران: محقق.
• فاطمی، سیدحسین؛ درپر، مریم. (1388). «بررسی سازوکار شخصیتها در خسرو و شیرین نظامی». مجلۀ جستارهای نوین ادبی. شماره 167. صص53-78.
• قائدعلی، صدرا. (1382). «تحلیل شخصیت و شخصیت‌پردازی نظامی در دو منظومۀ خسرو و شیرین و لیلی و مجنون». مجلۀ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه بیرجند). شمارۀ 3. صص 149-162.
• مستور، مصطفی. ( 1379) .مبانی داستان کوتاه. تهران: نشرمرکز.
• میرصادقی، جمال. (۱۳۷۶). ادبیّات داستانی (قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان). چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
• میرصادقی، جمال. (13۸۸). عناصرداستان. چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
• نجفی، زهره؛ سیدی، پروانه. (1401). «بررسی شخصیتهای منظومۀ شیرین و فرهاد وحشی بافقی بر اساس نظریۀ آلفرد آدلر». مجلۀ پژوهشنامۀ ادب غنایی. شمارۀ 38. صص 325-354.
• نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1313). خسرو و شیرین. تصحیح وحید دستگردی. چاپ اول. تهران: ارمغان.
• وحشی بافقی، کمال‌الدین محمد. (1355). دیوان وحشی بافقی. ویراستۀ حسین نخعی. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.