ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

بررسی واقع‌نگری اجتماعی در برخی از داستانهای شاهنامه

صفحه (301 - 322)
شیما اسدی ، منوچهر اکبری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: واقعیّت همان چیزی است که در زندگی روزمره خود تجربه میکنیم که میتواند شامل موضوعاتی فردی و یا در سطحی اجتماعی باشد. واقع‌نگری اجتماعی در آثار کهن میتواند ما را در زندگی امروز متاثر از آیین و رسوم گذشتگان نماید. از این رو در این پژوهش با بررسی واقع‌نگری اجتماعی که در داستانهای شاهنامه انجام گرفته است به این هدف مهم دست خواهیم یافت که سرایندۀ شاهنامه فردوسی چه پیوندهایی بین اسطوره ها و واقعیّت برقرار کرده است چون در ظاهر عامل رویدادها و کنشها فراطبیعی است و غیر واقعی جلوه مینماید در حالیکه اکثر روایتهای شاهنامه بر پایۀ واقعیّات زندگی ساخته و پرداخته شده است که نگارنده در این پژوهش نیز وقایع اجتماعی را از منظر زندگی اجتماعی، اعتقادی، سیاسی و فرهنگی در شاهنامه مورد بررسی قرار داده است.

روش پژوهش: پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که بشیوۀ پژوهش کتابخانه ای انجام گردیده است. محدوده و جامعۀ اصلی مورد مطالعه شاهنامه فردوسی، آثار و تارنماهای مرتبط با مطالب پژوهش بوده است که پس از مطالعه این آثار، تحلیل و نظرات نگارندگان درج گردیده است.

یافته های پژوهش: در این پژوهش در می‌یابیم که زیربنای اکثر آثار ادبی بر اساس واقعیّت زندگی است و ارتباط و شباهت مظاهر واقعی مندرج در شاهنامه با واقعیّت اجتماعی زندگی ما مطابقت دارد. با اینکه بخش اعظم و هنرمندانۀ شاهنامه ذکر ماجراهای فراانسانی است و ظاهراً در نگاه اول با واقعیّت و منطق زندگی انسانی ما جور در نمی‌آید.

نتیجه گیری: پذیرش بسیاری از داستانهای شاهنامه در زندگی ملموس بشری سخت باور است. شاهنامۀ فردوسی با اینکه ظاهری اسطوره ای افسانه ای و غیرواقعی دارد؛ اما در بطن خود ریشه های واقعیّت را حفظ کرده است. میتوان گفت، شاهنامه بر پایۀ واقعیّات زندگی و نه تنها واقعیّات زندگی جماعت ایرانی که واقعیّات زندگی بشری شکل گرفته است.

کلمات کلیدی
شاهنامه , اسطوره , واقعیّت اجتماعی , حماسه , افسانه , واقع‌نگری.

• احمدی. حبیب و دیگران (1391). «بازنمایی اجتماعی شاهنامه فردوسی (بررسی هویت فرهنگی ـ اجتماعی نهاد خانوادۀ ایرانیان از نگاه فردوسی». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ 4. شمارۀ 2. صص 83 ـ 100.
• ارورعی. جعفر (1388). آیین کشورداری، رهبری و سیاست و سفیری در شاهنامه فردوسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی: محمد فولادی. قم: دانشگاه قم، ص 37.
• اسلامی ندوشن. محمدعلی (1381). ایران و جهان از نگاه شاهنامه. تهران: امیرکبیر، صص 109 ـ 110.
• آقاحسینی. حسین و ربانی. رسول (1383). «تحلیلی بر مسائل اجتماعی در نخستین داستانهای شاهنامه: داستانهای کیومرث، هوشنگ و طهمورث». نشریۀ دانشکدۀ ادبِیّات و علوم انسانی دانشگاه باهنر کرمان. دورۀ جدید. شمارۀ 15. پیاپی 12. صص 1 ـ 22.
• بذرافکن. حمیرا و روحانی. علی (1389). «بازنمایی اجتماعی در شاهنامۀ فردوسی ـ برسی شکل‌گیری و دگرگونی جامعه ایران در شاهنامه فردوسی». نشریّه ـ علوم سیاسی و مطالعات ملی. شمارۀ 44. صص 49 ـ 72.
• برگر. پیتر و لوکمان. توماس (1399). ساخت اجتماعی واقعیّت. ترجمه: فریبرز مجیدی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ص 33.
• حمیدیان. سعید (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید، ص 94.
• خالقی مطلق. جلال (1381). سخنهای دیرینه: سی گفتار دربارۀ فردوسی و شاهنامه. بکوشش علی دهباشی. تهران: افکار، ص 111.
• دورکیم. امیل (1396). صور ابتدایی حیات دینی. ترجمه: باقر پرهام. چاپ ششم. تهران: مرکز، ص .
• راشد محصل. محمدرضا (1382). «چند نکته دربارۀ فردوسی و شاهنامه». مجله زبان و ادبِیّات فارسی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال. صص 81 ـ 96.
• رنجبر. احمد (1396). هشت مقاله (اجتماعیات در ادبِیّات). تهران: اساطیر، ص 45.
• روح الامینی. محمود (1368). «بازتاب قشربندی اجتماعی در دیوان حافظ». نامه علوم اجتماعی. شمارۀ 2. صص 191 ـ 208.
• ریاحی. محمدامین (1375). فردوسی: زندگی، اندیشه و شعر او. تهران: طرح نو، ص 215.
• فرجاد. محمدحسین (1382). بررسی مسائل اجتماعی ایران. چاپ دوم. تهران: اساطیر، ص 11.
• کزازی. میرجلال‌الدین (1391). نامۀ باستان. ویرایش و گزارش: میرجلال‌الدین کزازی. ج 6. چاپ چهارم. تهران. سمت.
• گیدنز. آنتونی (1386). جامعه شناسی. ترجمه: منوچهر صبوری. تهران: نشر نی، صص 424 ـ 427.
• لوونتال. لئو (1386). رویکرد انتقادی در جامعه شناسی ادبِیّات. ترجمه: محمدرضا شادرو. تهران: نشر نی، ص 129.
• مرتن. رابرت (1379). جامعه شناسی مشکلات اجتماعی. ترجمه: سیمین تولابی. تهران: امیرکبیر، ص 117.
• مسکوب. شاهرخ (1384). مقدمه ای بر رستم و اسفندیار. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ص 6.
• نولدکه. تئودور (1327). حماسه ملی ایران. ترجمه: بزرگ علوی. مقدمه: سعید نفیسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 48.
• یوسفی. غلامحسین (1356). برگهایی در آغوش باد. تهران. توس، صص 8 ـ 7.