ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

بررسی و تحلیل استعارۀ مفهومی نور در دفتر اول مثنوی براساس نظریۀ جورج لیکاف و مارک جانسون

صفحه (225 - 248)
محمدزمان لاله زاری ، شبنم حاتم‌پور (نویسنده مسئول)، فرزانه سرخی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: تحقیقات لیکاف و جانسون در زمینۀ استعاره ثابت کرد که کاربردهای استعاره به حوزۀ مطالعات ادبی محدود نیست. آنها معتقدند که استعاره در تفکر ریشه دارد و یکی از مظاهر آن، زبان است. بهمین جهت استعارۀ مفهومی اصطلاحی است در زبان شناسی که به فهمیدن یک ایده یا یک حوزۀ مفهومی براساس ایده یا حوزۀ مفهومی دیگر اشاره میکند. براساس این نظریۀ استعاره معاصر، کارکردهای استعارۀ نور و خوشه ای تصویری مرتبط با آن یعنی، بینایی و شنوایی، معرفت، چراغ، خدا و ... در مثنوی بیان و مطرح شد. هدف از این پژوهش آن بوده است که استعارۀ مفهومی نور در مثنوی چگونه میتواند با نظریۀ معاصر زبان شناسی، مطابقت معنایی هدفمند داشته باشد.

روشها: از اینرو در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی استعارۀ مفهومی نور براساس نظریۀ لیکاف و جانسون در دفتر اول مثنوی بررسی گردیده است.

یافته ها: مولانا در مثنوی از استعارۀ مفهومی نور بعنوان ابزار زبانی جهت گسترش معانی و مفاهیم معرفتی بهره برده است. بهمین دلیل نگارندگان، دفتر اول مثنوی را برای دریافت استعارۀ مفهومی نور بهمراه واسطه های معنایی کاویده اند و دریافته اند که شناخت در دفتر اول مثنوی یک مقولۀ معرفتی است و مولانا با این انگارۀ مفهومی که جهان ملکوت، نور مظلق است، نور محض را بمثابۀ بینایی و شنوایی و چراغ، وجود و... و نیز وسیله ای برای تبیین مقولۀ فنا و بقا بر شمرده است.

نتیجه گیری: در این راستا نتایجی چشمگیر حاصل شده است و معانی متعددی از جمله نور به مثابۀ انسانی کامل، بمثابۀ خورشید، ماه، خوراک و ... بدست آمده است. و نتیجۀ کلی اینکه فرضیات استعارۀ مفهومی برای تحلیل و تبیین مقولات انتزاعی مورد نظر مولوی بستری شایسته است.

کلمات کلیدی
استعارۀ مفهومی , جانسون , لیکاف , مثنوی , نور.

• شوالیه، ژان، و گربران آلن. (1387). فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون، جلد پنجم.
• احمدی، احمد، (1393). ادبیات فارسی (3)، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران.
• لیکاف، جورج، و جانسون، مارک، (1397). استعاره هایی که با آنها زندگی میکنیم، ترجمۀ هاجر آقا ابراهیمی، تهران: علم.
• زمانی، کریم، (1390). شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر اول، تهران: اطلاعات.
• زمانی، کریم، (1388). شرح جامع مثنوی معنوی، دفتردوم، تهران: اطلاعات.
• زمانی، کریم، (1397). شرح جامع مثنوی معنوی، دفترسوم، تهران: اطلاعات.
• زمانی ، کریم، (1400). شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر چهارم و ششم، تهران: اطلاعات.
• زمانی، کریم، (1398). شرح جامع مثنوی معنوی، دفترپنجم، تهران: اطلاعات.
• سجادی، سید جعفر، (1389). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
• سهروردی، شهاب الدین (1355). حکمت الاشراق، ترجمه و توضیح جعفرسجادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1358). صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1386). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تهران: سخن.
• شمیسا، سیروس، (1369). گزیده غزلیات مولوی، تهران: چاپ و نشر بنیادی، ج2.
• عین القضاه، عبدالله بن محمد، (1377). نامه های عین القضات همدانی، تهران: اساطیر، ج1.
• فتوحی، محمود، (1385). بلاغت تصویر، تهران: سخن.
• کزازی، میرجلال الدین، (1368). از گونه ای دیگر، تهران: مرکز.
• کیانی نژاد، زین الدین، (1377). جلوه هایی از عرفان ایران باستان، تهران، چاپ هفتم.
• محمدی آسیابادی، علی، (1387). هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس، تهران: سخن.
• مولوی، جلال الدین، (1339). کلیات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مولوی، جلال الدین، (1369). فیه ما فیه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
• مولوی، جلال الدین، (1384). کلیات شمس، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، ج18.
• مولوی، جلال الدین، (1385). فیه ما فیه، تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نگاه.
• نیلی پور، رضا، (1393). زبان استعاری و استعاره های مفهومی، تهران: هرمس.
• همایی، جلال الدین، (1374). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: موسسه نشر هما.
• Lakoff, G. & M.Johnson. (1980).Metaphors we live by. Chicago and London: Chicago University of Press.