ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 3، خرداد 1403 ، شماره پی در پی 97

باژگونی جایگاه اسکندر در تقابل با دارا در شاهنامۀ فردوسی بر پایۀ موقعیت نشانه ای «خود و دیگری»

صفحه (51 - 74)
مریم اسمعیل‌نژاد ، ابوالقاسم قوام (نویسنده مسئول)، احسان قبول
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: یکی از مهمترین رویکردهای علم نشانه ای، نشانه شناسی فرهنگی است. نشانه شناسی فرهنگی، فرهنگ و روابط بینافرهنگی را مبتنی بر شیوۀ تعامل «خود» و «دیگری» در چارچوبهای مشخصی توصیف میکند. این دانش فقط با یک فرهنـگ واحد سروکار ندارد، بلکه کاربرد آن بررسی متنهایی است که همزمان پذیرای چند فرهنگ هستند. شاهنامۀ فردوسی به عنوان یک اثر ملّی و فرهنگی با گستردگی جهانی، ازجمله متنهایی است که به واسطۀ برخورد و تعامل با اقوام گوناگون، در جرگۀ متنهای چندفرهنگی در نظر گرفته شده است. هدف این پژوهش آن است که با به کارگیری مبانی نشانه شناسی فرهنگی، باژگونی جایگاه اسکندر را در تقابل با دارا و ایرانیان به عنوان کنشگران این داستان به نسبت موقعیت «خود و دیگری» بررسی کند و قصد دارد نشان دهد رفتار کنشگران ممکن است با توجه به موقعیت نشانه ای آن‌ها ناهمگون باشد. به عبارت‌دیگر، ممکن است بنابر اهداف شاعر، نیروی «خودی» رفتار «دیگری» را از خود نشان دهد و یا بالعکس.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و برمبنای مطالعات کتابخانه ای با توجّه به نظریۀ نشانه شناسی فرهنگی است. پیکرۀ متنی این پژوهش، شاهنامۀ فردوسی به کوشش جلال خالقی‌مطلق (1391)، دفتر 5، چاپ چهارم، از بخش روایت داراب و دارا و بخش ابتدایی از روایت پادشاهی اسکندر از دفتر 6 است.

یافته ها: یافته های این جستار بیان میدارد رفتارهای ناهمگون هم در کنشگرانِ «خودی» و هم در کنشگر «دیگری» بنا بر تحقّق‌بخشی به اهدافشان قابل ‌ِمشاهده است.

نتیجه گیری: درشاهنامه باژگونی جایگاه اسکندر، با استفاده از راهبردهای تقابلی و توصیفات برجسته و تأکید و تثبیت اقتداربخش، قابل مشاهده است به گونه ایی که اسکندر از مقام «دیگری» خارج و در مقام «خودی» شناسانده شده است. دارا نیز با رفتار و منش خودبینانه و مستبدانۀ خود موجبات نابودی خود را نه از بیرون و ازجانب دیگری، بلکه از درون فراهم کرد. این رفتارهای ناهمگون به نسبت موقعیتهای نشانه ای «خود و دیگری» ناهمخوان و برخلاف جایگاه واقعیشان است.

کلمات کلیدی
نشانه شناسی فرهنگی , شاهنامۀ فردوسی , داستان اسکندر و دارا , خود و دیگری

• احمدی، بابک. (1390). ساختار و تأویل متن. چاپ سیزدهم، تهران: مرکز. ص 128.
• اکو، اومبرتو. (1390). مقدمه[ای بر کتاب جهان ذهن: نظریه ی نشانه شناختی فرهنگ، اثر یوری لوتمان] نشانه شناسی فرهنگی به کوشش فرزان سجودی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 1-15.
• امینی، فرهاد. و دیگران. (1399). سازوکار مواجهه با دیگری در نمایشنامۀ «آی بی‌کلاه، آی ‌باکلاه» با رویکرد نشانه شناسی فرهنگی. جامعه شناسی هنر و ادبیات، دورۀ 12، شمارۀ 1، صص 68-45.
• بویس، مری. و گرنر، فرانتز. (1376). تاریخ کیش زرتشت. ترجمه همایون صنعتی زاده. ج سوم. تهران: طوس، ص 418.
• بینا، یوسف. و دیگران. (1399). ویژگی‌ها و عملکرد فرمانروای آرمانی در اندیشۀ فارابی و فردوسی. جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 210، صص 1-23.
• پاکتچی، احمد. (1390). معناسازی با چینش آشوب در نظم در رویکرد نشانه شناسی فرهنگی. مجموعه مقالات نقد‌های ادبی- هنری به کوشش امیرعلی نجومیان. تهران: سخن، صص 87-131.
• پاکتچی، احمد و دیگران. (1396). واکاوی نظریۀ فرهنگی سپهرنشانه ای یوری لوتمان و کاربست آن در زمینۀ تحلیل مناسبات میان دین و سینما. مجلۀ راهبرد فرهنگ، شمارۀ 39، تهران: سخن، صص 73-95.
• پیرنیا، حسن. (1398 )، ایران باستان، جلد دوم، تهران: مامک و کتاب پارسه. 1- 174.
• توروپ، پیتر. (1390). نشانه شناسی فرهنگی و فرهنگ. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش فرزان سجودی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 17-40.
• ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمدبن اسماعیل. (1369). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم(شاهنامه ثعالبی). تصحیح زوتنبرگ. ترجمۀ محمد فضایلی. تهران: نقره، ص 251.
• جنکینز، ریچارد. (1381). هویت اجتماعی. ترجمۀ تورج یاراحمدی. تهران: شیرازه. صص 1-310.
• - خواندمیر، غیاث‌الدین. ( 1333). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیر نظر دبیرسیاقی با مقدمۀ جلال الدین همائی. 4 جلدی، انتشارات خیام، ص 207
• رستگار فسایی، منصور. ( 1380). فردوسی و هویت‌شناسی ایرانی در شاهنامه. نامۀ انجمن 3-1، صص 4-30
• سجودی، فرزان. (1390). ارتباطات بین‌فرهنگی: ترجمه و نقش آن در فرایندهای جذب و طرد، نشانه شناسی: نظریه و عمل. مجموعه مقالات نشانه شناسی و زبان‌شناسی. چاپ دوم. تهران: علم. صص 143-165.
• ـــــــ . (1390). ارتباطات بین‌فرهنگی: رویکردی نشانه شناختی، نشانه شناسی: نظریه و عمل. مجموعه مقالات نشانه شناسی و زبان‌شناسی. چاپ دوم. تهران: علم. صص 127-142.
• سِمنِنکو، الکسی. (1396). تاروپود فرهنگ (درآمدی بر نظریۀ نشانه شناختی یوری لوتمان). ترجمۀ حسین سرفراز. تهران: علمی و فرهنگی. صص 1-204.
• سُنِسون، گوران. (1390). خود، دیگری را می‌بیند: معنای دیگری در نشانه شناسی فرهنگی. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش تینا امراللهی و گروه مترجمان. چاپ اول، تهران: علم، صص 153- 199.
• ـــــ. . (1390). مفهوم متن در نشانه شناسی فرهنگی. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش فرزان سجودی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 75- 118.
• طبری، محمدبن جریر. (1353). تاریخ بلعمی.ترجمۀ ابوعلی محمّدبن محمّدبن بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی. انتشارات زوار. ص 694.
• عطایی، فرهاد و بهستانی، مجید. (1389). هویت و غیریت در زمان شکل‌گیری کشور ایران از منظر شاهنامه: دیدگاه انسان ‌باورانۀ ایرانی در سیاست خارجی. فصلنامۀ روابط خارجی، س 2، شمارۀ 4، صص 79-109.
• غیوری، معصومه و دیگران. (1395). کنش تاریخی و کنش داستانی بررسی ویژگیهای کنش در بخش تاریخی شاهنامۀ فردوسی. فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، س 13، شمارۀ 51، صص 87-112.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چاپ سوم. ج 5 و 6. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
• فوکو، میشل. (1384). نظم گفتار. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: آگاه. ص 1-72.
• لوتمان، یوری و اوسپنسکی، بی. ای . (1390). در باب ساز و کار نشانه شناختیِ فرهنگ. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش فرزان سجودی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 41- 74.
• لوتمان، یوری. (1390). در باب سپهرنشانه ای. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش فرناز کاکه خانی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 221- 257.
• لیونگبرگ، کریستینا. (1390). مواجهه با دیگری فرهنگی: رویکردهای نشانه شناختی به تعامل بینافرهنگی. نشانه شناسی فرهنگی به کوشش تینا امراللهی و گروه مترجمان. تهران: علم، صص 119- 151.
• نجومیان، امیرعلی . (1386). مفهوم دیگری در اندیشۀ ژاک دریدا ( در چهارمین همایش ادبیات تطبیقی). تهران: دانشگاه تهران، صص 215-226.
• ــــــــــ. (1389). نشانه شناسی فرهنگ. مجموعه مقالات نقد‌های ادبی- هنری. تهران: سخن، صص 1-260.
• ــــــــــ. (1396). نشانه شناسی (مقالات کلیدی). تهران: مروارید. صص 1- 458.
• Culiure, Trans. Ann - lotman, Yuri (2001). Universe of the Mind: A Theory of
• Shukman. Londonn: Tauris.
• Reisigle, M., & Wodak, R. (2009), “the discourse-historical approach (DHA)”, In R. Wodak & M. Meyer (Eds), Methods of Critical Discourse Analysis (2nd ed.), London: Sage, 87-121
• Tajfel, H. & J.C. Turner (1986). "The Social Identity Theory of Intergroup Behavior" in S. Worchel & W.G. Austin (Eds.). Psychology of Intergroup Relations. Chicago: Nelson. Pp. 7-24.
• Teesid. (1998). ,,Kultuurisemiootika teesid,,. Tartu Semiootika Raamatukogu 1. lle pa rli (ed). Tartu Ulikooli Kirjastus.)