ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

نقش قافیه و ردیف در شکل‌گیری نوع ادبی غنا و حماسه (بر پایۀ مقایسۀ بیژن و منیژه و ویس و رامین)

صفحه (293 - 312)
نسرین قربانی ، یداله شکری (نویسنده مسئول)، نوید فیروزی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: یکی از نکاتی که در موضوع قافیه و ردیف به آن توجه نشده است این است که کاربرد قافیه و ردیف در ژانرهای مختلف ادبی چه تفاوتی با هم دارد و آیا شاعر در انواع مختلف ادبی(حماسی، غنایی و تعلیمی) در استفاده از قافیه و ردیف به تفاوت نوع ادبی آن نظر داشته است یا خیر. اگرچه آثار مهمی چون المعجم شمس قیس رازی و معیارالاشعار خواجه نصیرالدین طوسی و دیگر آثار برجسته در این حوزه به عنوان آغازگران این علوم حائز اهمیت هستند اما هیچ کدام از این آثار به رابطۀ مهم میان قافیه، ردیف و کاربرد آنها در نوع ادبی خاصّی اشاره نکرده اند و تمرکز عمدۀ این آثار همواره بر قافیه و ردیف بهعنوان ابزار سازندۀ موسیقی بوده است. این پژوهش به بررسی، تحلیل و مقایسه 1279بیت از دو منظومۀ عاشقانۀ ویس و رامین با داستان عاشقانۀ بیژن و منیژه در بحث قافیه و ردیف پرداخته است. هدف این پژوهش نشان دادن رفتار این دو شاعر با قافیه و ردیف و کاربرد آنها در ژانر غنایی و حماسی است.

روش مطالعه: روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است که به شکل کتابخانه ای و با مطالعۀ منابع، فیش برداری و طبقه بندی مطالب صورت پذیرفته است.

یافته ها: جایگاه ویژۀ قافیه و ردیف در ساختمان بیت به لحاظ نحوی به شناخت درست و تحلیل آن در تاریخ تحولات گوناگون شعر فارسی یاری میرساند و با بررسی این عناصر اثرگذار در بیت، میتوان به نتایج ارزشمندی در تحلیل ابیات و شیوۀ بیت سازی شاعر در نوع و سبک ادبی اش دست یافت.

نتیجه گیری: در این پژوهش با استخراج قافیه ها و ردیفهای ابیات این دو داستان عاشقانه نشان دادیم که فردوسی برخلاف فخرالدین اسعد گرگانی با استفاده از قافیه و ردیفهای اسمی نحو خویش را در بیتها کاملاً عامدانه از نحو معیار دور میکند و اگرچه داستانی عاشقانه را روایت میکند اما در هیچ قسمت از اثر خود، از ژانر حماسی و نحو غیرطبیعی زبان خارج نمیشود در حالی که در مقابل، گرگانی با استفادۀ بیشتر از قافیه های فعلی، به نحو طبیعی زبان وفادار است.

کلمات کلیدی
نحو , غنا , حماسه , قافیه , ردیف , ویس و رامین , بیژن و منیژه

• بارانی، محمد، خلیل جهانتیغ، مریم، دهرامی، مهدی. (1389). «مقایسۀ متوازن موسیقایی و معنایی ردیف درغزلیات سعدی و عماد فقیه کرمانی»، مجلۀ فنون ادبی، شماره1، دورۀ 2، 30-17.
• پادشاه، محمد. (1363). آنندراج. جلد چهارم، تهران: کتابفروشی زوار.
• پارساپور، زهرا. (1383). مقایسۀ زبان حماسی و غنایی با تکیه بر «خسرو و شیرین» و «اسکندرنامه» نظامی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• حق شناس، علی محمد. (1360). «پرداختن به قافیه باختن»، نشردانش، سال 3، 35-18.
• حمیدیان، سعید. (1383). اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
• خالقی مطلق، جلال. (1369). «بیژن و منیژه و ویس و رامین (مقدمه ای بر ادبیات پارتی ساسانی)»، نشریۀ ایران-شناسی، شمارۀ 6، 298-273.
• خزائلی، محمد (1353). شرح بوستان، چاپ دوم، تهران: جاویدان.
• داد، سیما. (1392). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید، چاپ ششم.
• ذاکری، گیتا، شعبانلو، علیرضا، فرزاد، عبدالحسین. (1396). «آوا و معنا در شاهنامه»، مجلۀ شعر پژوهی(بوستان ادب)، شمارۀ1، سال نهم، 97-120.
• رازی، شمس الدین محمد بن قیس. (1360). المعجم فی معاییر الاشعار العجم، رضوی، مدرس. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1392). موسیقی شعر. تهران: آگاه، چاپ چهاردهم.
• شمیسا، سیروس. (1389). آشنایی با عروض و قافیه. تهران: میترا، چاپ سوم.
• صفا، ذبیح الله. (1388). تاریخ ادبیات در ایران. جلد1، تهران: فردوس، چاپ هفتم.
• طاهباز، سیروس. (1368). دربارۀ شعر و شاعری از مجموعه آثار نیما یوشیج. تهران: دفترهای زمانه، چاپ اول.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1399). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق، جلد 2، تهران: سخن، چاپ هفتم.
• فرشیدورد، خسرو(1351) فعل دعا و تحوّل آن در زبان فارسی، مجلۀ ارمغان، دورۀ 41، ص777.
• کویاجی، جهانگیر کوورجی. (1388). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران، گزارش جلیل دوستخواه، تهران: آگاه، چاپ سوم.
• گرگانی، فخرالدین اسعد. (1349). تصحیح جلیل تجلیل. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• مجمل التواریخ و القصص. (1389). گردآورنده سیف الدین نجم آبادی، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: اساطیر.
• محمدی، داوود، اسلامی، محمدرضا. (1397). «معماری زبان؛ پیشنهادی در طبقه بندی عناصر زیبایی سخن»، دوفصلنامه مطالعات زبانی و بلاغی، سال9، شماره17، 234-205.
• مسگرنژاد، جلیل. (1370). مختصری در شناخت علم عروض و قافیه. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
• واحد دوست، مهوش. (1379). نهادینه های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. تهران: سروش.
• واعظ کاشفی سبزواری، ملاحسین. (1369). بدایع الافکار فی صنایع الاشعار. تصحیح میرجلال الدین کزازی، تهران: مرکز.
• وحیدیان کامیار، تقی. (1369). وزن و قافیه شعر فارسی. تهران: بی جا، چاپ دوم.
• وحیدیان کامیار، تقی. (1372). «تکرار در زبان خبر و تکرار در زبان عاطفی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال 26، شماره 4و3.
• یوسفی، غلامحسین. (1357). «موسیقی کلمات در شعر فردوسی»، جستارهای ادبی، شماره 39، 285-252
• یوشیج، نیما. (1385). حرف های همسایه، گردآوری سیروس طاهباز، تهران: نگاه