ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

ریشه یابی بنمایه های اسطورۀ هبوط و عروج مهری در هفت گنبد نظامی و مثنوی معنوی

صفحه (27 - 53)
مسلم باغدار ، سیما منصوری (نویسنده مسئول)، مسعود پاکدل ، منصوره تدینی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1401

چکیده

زمینه و هدف: مقالۀ پیشِ رو به بررسی یکی از بنیانهای اعتقادی آیین مهر به نام «اسطورۀ هبوط و عروج» در مثنوی معنوی و‌ هفت‌پیکر نظامی گنجوی میپردازد. هدف از نگارش مقاله، برجسته سازی باورهای مشترک مثنوی، هفت‌پیکر و آیین مهر در باب هبوط و عروج است.

روش مطالعه: این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی همراه با مقایسه و تفسیر، تدوین شده است. شیوۀ گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای بوده است.

یافته ها: مفهوم هبوط یکی از مضامین مهم و مکرر ادبیات عرفانی است که در مثنوی معنوی نیز نمود گسترده ای دارد. در مثنوی از غم فراق و موانع عروج و آرزوی صعود و وصال و رابطۀ مبتنی بر عشق بین انسان و خداوند سخن رفته است.

نتیجه گیری: مولانا مهمترین عامل هبوط آدم را حرکت چرخۀ عشق‌ورزی حق با خود و ایجاد درد فراق در آدمی میداند. در مثنوی منظور از بهشت، مقام قرب الهی است و بنابراین هبوط، فراق روح از سرچشمۀ اصلی و عروج، گم شدن قطرۀ روح در دریای حق است. در هفت‌پیکر بیشتر بر اسطورۀ صعود تأکید شده است؛ قهرمان اصلی با سیر در هفت ‌گنبد، که تطابق بسیاری با هفت زینۀ میترایی دارد، مرحله ای از شناخت و درون‌پروری را در این آزمون تجربه میکند. داستانهای هفت ‌گنبد نیز با مضامین و آئینهای میترایی تطابق شگفتی دارند.

کلمات کلیدی
هبوط , عروج , مثنوی , هفت پیکر , میترائیسم

• آشتیانی، جلال‌الدین (1375) ایده آل بشر، تجزیه و تحلیل افکار عرفان گنوسی ستیزم-مستی‌سیزم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• آشتیانی، جلال‌الدین (1372) عرفان شامانیسم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• آشوری، داریوش (1379) عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: نشر مرکز.
• آموزگار، ژاله (1374) تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
• احمدنژاد، کامل (1369) تحلیل آثار نظامی گنجوی، تهران: علمی.
• الیاده، میرچا (1367) افسانه و واقعیت، ترجمۀ نصرالله زنگویی، تهران: پاپیروس.
• الیاده، میرچا (1377‌) درآمدی بر اسطوره شناسی مرگ، جهان اسطوره شناسی، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.
• الیاده، میرچا (1382) اسطوره، رویا، راز؛ ترجمۀ رویا منجم، تهران: علمی و فرهنگی.
• الیاده، میرچا (1387) شمنیسم: فنون کهن خلسه، ترجمۀ محمدکاظم مهاجری، قم: ادیان.
• باقری، مهری (1389) دینهای ایران باستان، چاپ چهارم، تهران: قطره.
• براتی، محمدرضا (1389) جادوی سخن، مشهد: آهنگ قلم.
• برادران، شکوه و قدمعلی سرامی (1394) «ظهور اسطورۀ صعود از دل تضادها و تمثیلهای مربوط به آن در دیوان کبیر»، فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، (24) 7، صص 95-118.
• بهار، مهرداد (1389) پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ هشتم، تهران: آگه.
• پارسا، احمد (1394) «خیر و شر در هفت‌پیکر»، ادبیات عرفانی، (38) 11.
• خالقی مطلق، جلال و علی دهباشی (1372) گل رنجهای کهن، تهران: نشر مرکز.
• دورانت، ویل (1376) مشرق گاهوارۀ تمدن، ترجمۀ احمد آرام، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
• ذوالفقاری، محسن و حمید غلامی (1395) «رمزگشایی از دو افسانۀ هفت‌پیکر بر اساس اسطورۀ آفرینش»، متن‌پژوهی ادبی، (68) 20، صص 67-91.
• رضی، هاشم. (1371). آیین مهر. تهران: بهجت.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1383) تصوف ایرانی از منظر تاریخی آن، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
• شفا، شجاع‌الدین (1385) ایران در اسپانیا (نقش ایران در تمدن و فرهنگ اسپانیای مسلمان در اروپا، بازنویسی یک تاریخ) ترجمۀ مهدی مسمار، تهران: گستره.
• صادق‌زاده، محمود (1393) «بررسی کاربرد معنای عدد هفت و چهل در مثنوی»، فصلنامۀ ادب دانشگاه شهید باهنر، (34) 16،
• فروم، اریک (1359) روانکاوی و دین، ترجمۀ آرسن نظریان، تهران: پویش.
• قوام صفری، مهدی. (۱۳۹۲). نظریۀ صورت در فلسفۀ ارسطو. تهران. حکمت.
• کارنوی، البرت جوزف (1341) اساطیر ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی، تهران: فرانکلین.
• کای بار، اسموسن و مری بویس (1328) دیانت زرتشتی، ترجمۀ فریدون وهمن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• کریستین سن، آرتور (1363) نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه های ایران، ترجمۀ احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران: نشر نو.
• کومن، فرانتس (1383) آیین پر رمز و راز میترا، ترجمۀ هاشم رضی، تهران: بهجت.
• گیمن، دوشن (1378) اورمزد و اهریمن (ماجرای دوگانه باوری در ایران باستان) ترجمۀ عباس باقری، تهران: فروزان روز.
• مرادی غیاث‌آبادی، رضا. (۱۳۸۲). اوستای کهن. شیراز: نوید شیراز.
• مرکلباخ، راینهولد (1387) میترا، آیین و تاریخ، ترجمۀ توفیق گلی‌زاده، تهران: اختران.
• مظفری، علیرضا (1388) «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء (1) 1، صص 149- 167.
• معین، محمد (1338) تحلیل هفت پیکر نظامی، تهران: دانشگاه تهران.
• مقدم، محمد (1380) جستار دربارۀ مهر و ناهید، تهران: هیرمند.
• ملک‌زاده، فاطمه (1386) این آتش نهفته: تأثیر مهرپرستی بر حافظ شیرازی، تهران: هزار کرمان.
• موسوی، مصطفی ( 1388) «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطورۀ مهر در آن»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 5، صص 1-23.
• مولوی، جلا‌ل‌الدین محمد. (1375) مثنوی. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.
• میبدی، ابوالفضل (1357) کشف الاسرار و عدۀ الابرار، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1377) هفت‌پیکر، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران: توس.
• نورآقایی، آرش (1388) عدد، نماد، اسطوره، تهران: افکار.
• نیبرگ، ساموئل هنریک (1359) دینهای ایران باستان، ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی، تهران: مرکز ایرانی مطالعات فرهنگها.
• نیکلسون، رینولد (1358) تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
• وارنر، رکس (1386) دانشنامۀ اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران: اسطوره.
• والی، زهره (1389) هفت در قلمرو تمدن و فرهنگ بشری، تهران: اساطیر.
• ورمارزن، مارتین (1383) آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاده، تهران: چشمه.
• هوک، ساموئل (1369) اساطیر خاورمیانه، ترجمۀ علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران.
• هینلز، جان راسل (1382) شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
• یاحقی، محمدجعفر و سمیرا بامشکی (1388) «تحلیل نماد غار در هفت‌پیکر نظامی»، متن‌شناسی ادب فارسی، (4) 45، صص 43-58.