ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 2، اردیبهشت 1403 ، شماره پی در پی 96

جامعه شناسی خرده فرهنگها در متون نثر عرفانی (مطالعۀ موردی مرصادالعباد، تذکره الاولیا، اسرارالتوحید و فیه مافیه)

صفحه (1 - 26)
مهری عصری ، داود اسپرهم (نویسنده مسئول)، غلامرضا مستعلی پارسا ، آمنه ابراهیمی
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1402

چکیده

زمینه و هدف: درک ماهیت و شناخت ساختار و آگاهی از کارکردهای فرهنگ، یکی از بنیادیترین جستارهای زندگی امروزی بشر معاصر است. با وجود آنکه طی دهه های اخیر، در پیوند با فرهنگ نظریه پردازان بسیاری به بحث و بررسی پرداخته اند اما بنظر میرسد همچنان میتوان در این باره به بحث و بررسی پرداخت. فرهنگ هم مولّد رفتارها و رویدادهای اجتماعی در یک جامعه است و هم متقابلاً از آن تأثیر میپذیرد. پیوند و درهم تنیدگی فرهنگ با ابعاد گوناگون زندگی انسان از گذشته تاکنون، میتواند دلیل قانع‌کننده ای بر اهمیت پدیدۀ فرهنگ در زندگی انسان باشد. فرهنگ نه تنها در بهبود و ساماندهی روابط با دیگر جوامع دارای کارکردی اثر بخش است، بلکه فرایند و روابط خرده سیستمهای درونی یک فرهنگ را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. عرفان و تصوّف از دیرباز تاکنون، همواره یکی از اصلیترین و مهمترین گفتمان مسلّط در جوامع انسانی بویژه ایران بوده است بهمین دلیل بخش وسیعی از متون و آثار منظوم و منثور فارسی آکنده از مفاهیم و مضامین عرفانی است و این آثار نیز بمیزان زیادی از عناصر فرهنگی در جامعه تأثیر پذیرفته و بر آن اثر گذاشته اند. در این مقاله نگارندگان بر آنند تا با دیدگاه بینارشته ای از منظر علم جامعه شناسی به بررسی و واکاوی خرده فرهنگها درگزیده ای از متون نثرعرفانی بپردازند.

روش پژوهش: ‌ این پژوهش که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی صورت گرفته است. جامعۀ آماری این پژوهش شامل مرصادالعباد، تذکره الاولیا، اسرارالتوحید و فیه مافیه میباشد.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش حاکی از آن است که متون عرفانی بستر بسیار مناسبی بمنظور انعکاس خرده فرهنگهای گوناگون در ساختار و بافت کلّی فرهنگی یک جامعه بحساب می‌آید.

نتیجه گیری: تأثیرگذاری عرفان بر خرده فرهنگها را میتوان ذیل تساهل و تسامح، رازداری، مهربانی، احترام به همنوع، صداقت، بخشندگی، عشق، مدارا، انزوا، عزلت و گوشه نشینی، مبارزه با ریاکاری، طغیان عیله نظام حاکم تحلیل نمود. خرده فرهنگهای موجود در عرفان مانند ریاستیزی و دوری از فعالیّتهای سیاسی و محیط حکومتی ابزاری برای مقاومت عارفان در برابر گفتمان مسلّط و غالب جامعه بوده است.

کلمات کلیدی
جامعه شناسی , خرده فرهنگ , عرفان , فرهنگ , متون اولیۀ منثور عرفانی.

• آزاد ارمکی. تقی (1387). جامعه شناسی فرهنگ. تهران: علم، ص 23.
• آشوری. داریوش (1393). تعریفها و مفهوم فرهنگ. چاپ پنجم. تهران: آگه، ص 89.
• پارسانیا. حمید (1380). عرفان و سیاست. تهران: مرکز آموزش و پژوهش، ص 59.
• پاینده. حسین (1390). گفتمان نقد؛ مقالاتی در نقد ادبی. چاپ دوم. تهران: نیلوفر، صص 346-347.
• ذکایی. محمّدسعید (1381). خرده فرهنگ، سبک زندگی و هویت. مجلۀ رشد آموزش علوم اجتماعی شمارۀ 20 ـ 21. صص 19 ـ 27.
• زرین‌کوب. عبدالحسین (1386). جستجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر، ص 338.
• ژیرو. هنری (1392). مطالعات فرهنگی و آموزش: از همسایگی تا همکاری. ترجمه: اسماعیل یزدان‌پور. جامعه شناسی آموزش و پرورش. شمارۀ 5. صص 135 ـ 165.
• ستوده. هدایت (1389). جامعه شناسی در ادبیّات فارسی. چاپ دوم. تهران: آوای نور، ص 39.
• سیدان. الهام و پورعماد. سارا (1396). بررسی و تحلیل جامعه شناختی ذوق ادبی با تأکید بر مرصادالعباد و نجم‌الدّین رازی. نشریۀ ادب و زبانو دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال 20. شمارۀ 41. صص 161 ـ 181.
• شفر. ریچارد (1391). فرهنگ فشردۀ جامعه شناسی. ترجمه: حسین شیران. تهران: جامعه شناسی شرقی و نشر دیجیتال، ص 154.
• شفیعی‌کدکنی. محمّدرضا (1384). دفتر روشنایی. تهران: سخن، صص 36-37.
• صفا. ذبیح‌الله (1373). تاریخ ادبیّات در ایران. تهران: فردوس، صص 4 ـ 3ـ 107 ـ78.
• طاهری. فاطمه سادات و کوچکی. زهرا (1395). بررسی آداب و رسوم خانقاهی در متون منثور متصوّفه تا قرن هفتم هجری. مطالعات عرفانی. دانشکدۀ ادبیّات و زبانهای خارجی دانشگاه کاشان. شمارۀ بیست و سوم. صص 67 ـ 98.
• عطّار نیشابوری. فریدالدّین (1375). تذکره الاولیا. به تصحیح محمّد قزوینی. چاپ پنجم. تهران: صفی علیشاه.
• فکوهی. ناصر (1387). خرده فرهنگهای اقلیّتی و سبک زندگی روندها و چشم‌اندازها. نشریۀ تحقیقات فرهنگی ایران. شمارۀ 1، صص 143 ـ 174.
• کاریکان. پیتر (1396). جامعه شناسی مصرف. ترجمه: سعید صدرالاشرافی. ص 308.
• کیانی. محسن (1389). تاریخ خانقاه در ایران. چاپ سوم. تهران: طهوری. ص 446.
• مارشال. گوردون (1388). فرهنگ جامعه شناسی. ترجمه: حمیرا مشیرزاده.تهران: میزان، ص 154.
• محمّد بن منوّر (1381). اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ پنجم. تهران: آگاه.
• مولانا. جلال‌الدین محمّد بلخی (1389). فیه ما فیه. تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر، ص 74.
• نجم‌الدّین رازی. ابوبکر عبدالله (1401). مرصادالعباد. به کوشش: محمّد‌امین ریاحی. چاپ هفدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
• ولک. رنه و وارن. آستین (1373). نظریه ادبیّات. ترجمه: ضیاء موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی، ص 99.
• هچ. ماری جو (1387). تئوری سازمان: مدرن، نمادین ـ تفسیری و پست مدرن. ترجمه: حسن دانایی فرد. تهران: افکار، ص 141.
• یاحقی. محمّدجعفر (1375). فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیّات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش، ص 316.