ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 12، اسفند 1402 ، شماره پی در پی 94

بررسی تطبیقی داستان زال با ادیان زروان، مهر، مسیحیت و مانوی بر اساس کهن‌الگوها

صفحه (95 - 116)
عباس حیدری ، امیدوار عالی محمودی (نویسنده مسئول)، امیدوار مالملی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1402

چکیده

زمینه و هدف: هدف این مقاله، بررسی تطبیقی اسطورۀ زال بر اساس عناصر و کهن‎الگوهای آن با تأکید بر آیینهای مهر، زُروان و مانویت است. زال از قهرمانان داستانی-پهلوانی شاهنامه است. داستانهای پهلوانی زال از زمان پادشاهی منوچهر آغاز میشود. پایان زندگی خاندان سام، پایان داستانهای پهلوانی شاهنامه یعنی مرگ رستم است. اگرچه مایه های داستان پهلوانی زال مربوط به باورهای کهن آریایی است، عناصر و کهن‌الگوهای آن، هستۀ اصلی و منشأ شکلگیری این داستان را در شرق نشان میدهد که با روی کار آمدن سکاها به نام اشکانیان، بنمایه های عام این داستان شرقی نیز، نه تنها در ایران راه یافته بلکه شهرتی عام نیز یافته است.

روش مطالعه: برای انجام این پژوهش ابتدا ابیات شاهنامه (داستان زال) استخراج شد؛ سپس اشعار طبقه بندی شده و بر اساس ساختار محتوا با کمک منابع علمی مرتبط با موضوع پژوهش مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار گرفت. این تحقیق با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: دستاورد موضوع، مؤلفه ها، کهن‌الگوها و عناصر باورهای شرقی مشترک در تطبیق داستانهای آیینیِ ذیل را نشان میدهد: نور یا درخشش (سفیدی) ترک قوم یا سفر، پنهان شدن در غار یا کوه جهت تعالیم و پرورش معنوی، انتظار قوم و استقبال بزرگان از راه پیش بینی موبدان، بازگشت منجی بعنوان ایزدشاه یا ایزد پهلوان. در نتیجۀ این باورها، منجی برای پرورش و تعالی خویش، مدتی از انسانهای زمینی -قوم خویش- دوری میگزیند و در زمین -مادر-، چون کوه پنهان میشود؛ سپس برای مأموریت و نجات و فرمانروایی مردمان خویش بازمیگردد.

نتیجه گیری: این نمونه های ازلی و همسانی نه تنها در آیینهای مذکور، بلکه در دیگر داستانهای شرقی چون «به آفرید» و «بوختار» نیز دیده میشود. خاستگاه اساطیری چنین داستانهایی سرشت مذهبی داشته اند که میتوان در تطبیق با آیینهای باستانی یا ادیانی چون میترا، زروان، مسیح و مانی به منشأ و خاستگاه کهن مذهبی و شکل آیینی آنها پی برد.

کلمات کلیدی
اسطورۀ زال , زروان , مهر , مسیحیت , مانوی , کهن‌الگو.

• آرمسترانگ، کارن. (1390). تاریخ مختصر اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
• ابن اثیر، عزّالدین. (1370). تاریخ کامل. ج1. ترجمۀ محمدحسین زوحانی. تهران: اساطیر، صص411، 104.
• ابن ندیم، محمدبن اسحق. (1379). مانی به روایت ابن ندیم. ترجمۀ محسن ابوالقاسمی. تهران: طهوری، صص17، 16.
• استروس، لوی کلود. (1358). نژاد و تاریخ. ترجمۀ ابوالحسن نجفی. تهران: پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعۀ ایران.
• امینی، محمدرضا. (1381) «تحلیل اسطورۀ قهرمان در داستان ضحاک و فریدون بر اساس نظریۀ یونگ»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، صص53-64.
• اولانسی، دیوید. (1380). پژوهشی نو در میتراپرستی. ترجمۀ مریم امینی. تهران: چشمه.
• بهار، مهرداد. (1389). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
• پورداوود، ابراهیم. (1381). اوستا. ویراست فرید مرادی. تهران: اساطیر.
• تبریزی، محمدحسین بن خلف. (1361). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.
• جیمز، جرج فریزر. (1386). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
• حسینی، مریم (1387). «نقد کهن‌الگویی غزلی از مولوی»، پژوهش زبان و ادب فارسی، (15) 5، صص118-97.
• دادگی، فرنبغ. (1390). بندهشن. تصحیح مهرداد بهار. تهران: توس، ص128.
• دلاشو،م. لوفلر. (1366). زبان رمزی قصه های پریوار. ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
• دورکیم، امیل. (1383). صور بنیانی حیاتی دین. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: نشر مرکز.
• زمان احمدی، محمدرضا و حدادی، الهام. (1389). «تحلیل کهن‌الگویی داستان پادشاه کنیزک»، متن‌پژوهی ادبی، (45) 13، صص104-87.
• طبری، محمدبن جریر. (1384). تاریخ طبری. ترجمۀ صادق نشأت. تهران: علمی و فرهنگی، صص513، 513.
• فرای، نورتروپ. (1391). تحلیل نقد. ویرایش چهارم. ترجمۀ صالح حسینی. تهران: نیلوفر.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه. تصحیح مهری بهفر. تهران: نشر نو.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: سخن.
• فروید، زیگموند. (1348). موسی و یکتاپرستی. ترجمۀ قاسم خاتمی. تهران: پیروز.
• فوردهام، فریدا. (1374). مقدمه ای بر روانشناسی یونگ. ترجمۀ حسین یعقوب پور. تهران: اوجا.
• ملینوسکی، کراپ. (1381). جهان اسطوره شناسی. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.
• نوریان، سید مهدی، و خسروی، اشرف. (1392). «بررسی کهن‌الگوی پیر خرد در شاهنامۀ فردوسی»، مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز، ش15، صص186-167.