ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 11، بهمن 1402 ، شماره پی در پی 93

بررسی سبک شناسانۀ شعر فضولی بغدادی

صفحه (21 - 44)
الهام افشار (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: محمد فضولی بغدادی از بزرگترین شاعران سدۀ دهم هجری است که به سه زبان عربی، فارسی و ترکی شعر سروده است. دیوان فارسی فضولی در میان دواوین فارسی، از بلیغترین آنها به شمار میرود و در تاریخ شعر فارسی پلی میان سبک عراقی و سبک هندی شناخته میشود. در این پژوهش صد غزل و ده قصیده از دیوان فارسی این شاعر از دیدگاه سبک‌شناسی در سه سطح زبانی و فکری و ادبی مورد بررسی قرار گرفته است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و الکترونیکی است.

یافته‌ها: زبان شعری فضولی ساده و روان است و ویژگیهای زبان کهن فارسی بندرت در آن دیده میشود. از زبان عربی بهره فراوانی برده است. از نظر ادبی نیز تشبیه و استعاره به ترتیب پربسامدترین فنون بلاغی در کلام اوست. در بخش صنایع لفظی انواع جناس و واج‌آرایی در صدر قرار دارند. عشق اصلیترین بنمایۀ شعری اوست و مضامین عرفانی نیز در اشعارش دیده میشود. یکی از وجوه مهم دیگر شعر فضولی پرداختن به مضامین شیعی و مدح و منقبت امامان شیعه یا سرودن مرثیه برای آنهاست.

نتیجه گیری: ردیف در شعر فضولی تنوع بسیاری دارد. از اضافۀ تشبیهی و استعاره بهرۀ فراوان برده و اشعارش سرشار از تلمیحات قرآنی و داستانهای گذشتگان است. مضمون عمدۀ قصاید وی مدح اهل بیت است. در مجموع میتوان گفت شعر فضولی از حیث پرداختن به موضوعات و مضامین مختلف از عشق زمینی، عرفانی، مضامین مذهبی و شیعی قابل توجه است. معشوق در شعر فضولی در اوج بیرحمی و بی‌اعتنایی به سر میبرد.

کلمات کلیدی
سبک شناسی , سطح زبانی , سطح ادبی , سطح فکری , فضولی بغدادی.

• تجلیل، جلیل (1371)؛ جناس در پهنای ادب فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• جمالی، شهروز (1383)؛ «تکرار اساس موسیقی شعر»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 216، صص 66-60.
• شفعیعی کدکنی، محمدرضا (1386)؛ موسیقی شعر، چاپ دهم. تهران: آگاه، ص 142.
• شمیسا، سیروس. (1370)؛ نگاهی تازه به بدیع. تهران: فردوس، ص 33.
• شمیسا، سیروس. (1373)؛ کلیات سبک‌شناسی، جلد 2، تهران: فردوسی، صص 156-155.
• شمیسا، سیروس. (1392)؛ بیان و معانی. تهران: میترا، صص 49-48.
• طغیانی، اسحاق (1385)؛ تفکر شیعه در شعر دورۀ صفویه، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
• فتوحی، محمود (1390)؛ سبک شناسی، نظریه ها و رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• فضولی بیاتلی، محمد (1387)؛ دیوان اشعار فارسی، مقدمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تبریز: یاران.
• مدرس، میرزا محمدعلی (1369)؛ ریحانۀ الادب فی تراجم، تهران: کتابفروشی خیام.
• مشرف، مریم (1380)؛ زندگی و شعر محمد فضولی، تهران: روزنه.
• وحیدیان کامیار، تقی (1395)؛ وزن و قافیۀ شعر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.