ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

بررسی ابعاد مختلف نیهیلیسم (پوچگرایی) در شعر شاعران معاصر (مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، منوچهر آتشی، نادر نادرپور، محمد زهری)

صفحه (57 - 77)
الهام بهنام وظیفه ، نرگس اصغری گوار (نویسنده مسئول)، علی رمضانی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: بعد از دورۀ رنسانس و ظهور پیشرفتهای صنعتی، انسان خود را در محوریت و مرکز کائنات دید و به قدرت خود غرّه شد. بعبارتی با پیشرفتهای صنعتی انسان احساس قدرت کرده و مسئلۀ مرگ خدای نیچه رخ داده و اعتقاد به خدا در ضمیر او از بین میرود. پیامد چنین تفکری، کمرنگ شدن اعتقادات مذهبی و نابودی ارزشهای سنتی بود که منجر به پوچگرایی گردید. روشنفکران ایرانی در دهه های سی و چهل، ضمن آشنایی با چنین تفکراتی و به دلیل وجود نابسامانیهای شدید سیاسی-اجتماعی، درگیر افکار نیهیلیستی شدند. تحقیق حاضر با هدف بررسی ابعاد مختلف نیهیلیسم از جنبه های سیاسی، اجتماعی، فلسفی، وجودی، معرفتی، و اخلاقی در اشعار شاعران معاصر (مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، منوچهر آتشی، نادر نادرپور، و محمد زهری) انجام شده است.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و مطالعۀ کتابخانه ای و فیش برداری و بر مبنای تحلیل محتواست.

یافته ها: براساس یافته های پژوهش، ابعاد گوناگون نیهیلیسم به ترتیب بسامد نیهیلیسم اجتماعی، فلسفی، اخلاقی، وجودی، سیاسی، و معرفت شناسانه در اشعار شاعران موردبحث منعکس شده است. در این میان اشعار شاملو در نیهیلیسم سیاسی، فروغ فرخزاد در نیهیلیسم فلسفی، و محمد زهری در نیهیلیسم اخلاقی دارای بسامد بیشتری است. همچنین بسامدهای نیهیلیسم وجودی و اجتماعی تقریباً در شعر شاعران موردنظر، به یک اندازه است. گفتنی است طبق جست‌وجوی نگارندگان، در اشعار احمد شاملو، محمد زهری، و نادر نادرپور شواهدی مبنی بر نیهیلیسم معرفتی یافت نشد و در اشعار منوچهر آتشی نیز شواهدی مبنی بر نیهیلیسم سیاسی مشاهده نگردید.

نتیجه گیری: به نظر میرسد اوضاع متشنج سیاسی دهۀ سی و چهل، زندانی شدن شاعران، گذار جامعۀ ایران از سنت به مدرنیته، جنگ جهانی دوم، بی‌سوادی و جهالت عوام و مواردی از این دست، نوعی ناامیدی، سرخوردگی، پوچگرایی و بی معنایی را در اشعار این دوره تزریق نمود. در این میان مسائل شخصی مانند روابط نافرجام عاشقانه، تنهایی، مهاجرت و غربت نیز شاعران را به سمت نوعی بی معنایی، پوچی و بی ارزشی دنیا و زندگی سوق داده است.

کلمات کلیدی
نیهیلیسم , پوچگرایی , اوضاع سیاسی-اجتماعی , شعر معاصر.

• آتشی، منوچهر (1353) دیدار در فلق، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• آتشی، منوچهر (1370) وصف گل سوری، تهران: مروارید.
• آتشی، منوچهر (1378) چه تلخ است این سیب، تهران: آگه.
• اخوان ثالث، مهدی (1360) از این اوستا، چاپ پنجم، تهران: مروارید.
• اخوان ثالث، مهدی (1379) ارغنون، چاپ یازدهم، تهران: مروارید.
• اخوان ثالث، مهدی (1384) زمستان، چاپ پنجم، تهران: مروارید.
• بلاکهام، هرولد جان (1389) شش متفکر اگزیستانسالیست، ترجمۀ محسن حکیمی، تهران: نشر مرکز.
• رحیمی، مصطفی (1353) یأس فلسفی، تهران: امیرکبیر.
• زرشناس، شهریار (1385) نیهیلیسم، چاپ دوم، تهران: کانون اندیشۀ جوان.
• زرشناس، شهریار (1386) جستارهایی در ادبیات داستانی معاصر، چاپ دوم، تهران: کانون اندیشۀ جوان.
• زهری، محمد (1381) برای هر ستاره: مجموعه اشعار محمد زهری، تهران: توس.
• شاملو، احمد (1346) از هوا و آینه ها، مجموعه اشعار عاشقانۀ شاملو شامل هوای تازه، باغ آینه، آیدا در آینه، شبانه، تهران: سازمان انتشارات اشرفی.
• شاملو، احمد (1378) مدایح بی صله، تهران: زمانه.
• شاملو، احمد (1379) باغ آینه، زیر نظر نیاز یعقوبشاهی، تهران: زمانه.
• ضیمران، محمد (1382) نیچه پس از هیدگر، دریدا و دولوز، تهران: هرمس.
• عابدینی، فرهاد (1356) «سیری در سروده های زهری (1)»، مجلۀ نگین، شمارۀ 154، صص 35-36.
• عابدینی فرد، مصطفی (1389) «نیهیلیسم در رباعیهای خیام»، نقد ادبی، (10) 3، تابستان، صص 174-143.
• عیدگاه طرقبه ای، وحید (1388) کهن دیارا؛ نقد و تحلیل اشعار نادر نادرپور، تهران: سخن.
• غفوری، علی (1380) یادداشتهایی دربارۀ نیهیلیسم، تهران: انتشارات فرهنگ اسلامی.
• فرخزاد، فروغ (1382) مجموعه اشعار، چاپ دوم، تهران: نگاه.
• کراسبی، دانلدای (1384) «نیهیلیسم»، ترجمۀ محمود لطفی، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 54، صص 106 -111.
• نادرپور، نادر (1342) برگزیدۀ اشعار، تهران: سازمان کتابهای جیبی.
• نادرپور، نادر (1356) مجموعه شعر گیاه و سنگ، نه آتش، تهران: مروارید.
• نادرپور، نادر (1381) مجموعه شعر، تهران: نگاه.
• نصری، عبدالله (1382) فلسفۀ آفرینش، تهران: معارف.
• نظری چروده، احمدرضا و نظری چروده، معصومه (1399) «بازتاب اندیشه های سیاسی و اجتماعی در اشعار نادر نادرپور» شفای دل، (5)3، صص 205-231.
• نیچه، فردریک (1366) نیست انگاری اروپایی، ترجمۀ محمدباقر هشیار، تهران: پرسش.
• هینچلف، آرنولد (1389) پوچی، ترجمۀ حسن افشار، تهران: نشر مرکز.