ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

برخی منابع تاریخی داستانهای اعجازآمیز در جَنگنامۀ آتشی شیرازی

صفحه (245 - 262)
هاجر علیپور ، مهدی فاموری (نویسنده مسئول)، محمدهادی خالق‌زاده
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1401

چکیده

زمینه و هدف : جَنگنامه، اثر میرزا حسن آتشی شیرازی (سدۀ سیزدهم هجری قمری)، منظومه ای به فارسی، در نبردهای امام علی (ع) و مناقب امامان شیعه و در شمار حماسه های دینی است که نیمی از آن در بحر متقارب و نیم دیگر در قالب قصیده سروده شده است و تاریخ سرودن آن بطور دقیق معلوم نیست. این اثر در زمرۀ آثار ادب عامی و تحت تأثیر اندیشه ها و عواطف توده های مردم سروده شده است و از این منظر، بررسی منابع تاریخی داستانهای آن، در راستای شناخت اندیشۀ حاکم بر اذهان عموم مردم در سدۀ سیزدهم هجری درخور توجه خواهد بود.

روش مطالعه: شیوۀ کار توصیفی ـ تحلیلی بوده و با ابزار کتابخانه ای صورت گرفته است. پژوهشگر در این جستار به دنبال پاسخ این سؤال است که آتشی داستانهای این جنگنامه را از چه منابعی گرفته است؟

یافته ها: شاعر در سرودن این اثر از منابع تاریخی کهن، آیات و روایات و قصه ها و نیز برخی داستانهایی که در بین عوام، در زمان شاعر رواج داشته، استفاده کرده است. در این میان، وی داستانهایی را نیز ذکر کرده که فاقد ریشۀ تاریخی هستند و به نظر میرسد ساخته و پرداختۀ ذهن عوام جامعه و قصه گویان باشد.

نتیجه گیری: نویسنده داستانهای مشهور تاریخی چون غزوۀ خیبر، حکایت عمربن عبدود، و مولود حضرت رسول را از منابع مختلف کهن گرفته است و داستانهای ساختگی جنگ با دیو و اژدها را از قصه گویان و عوام اخذ کرده است.

کلمات کلیدی
قرن سیزدهم , جنگنامه , منابع تاریخی , داستانهای اعجازآمیز , حسن آتشی شیرازی.

• آتشی، میرزا حسن. جنگنامه. مشهد: کتابخانۀ جامع گوهرشاد آستان قدس به شمارۀ 1446.
• آتشی، میرزاحسن. (بی تا). جنگنامه. نسخۀ خطی. کتابخانۀ آستان قدس به شمارۀ 8177.
• آیدنلو، سجاد. (1383). «مر این نامه را خاوران نامه نام ...»، نامۀ پارسی. (3) 9، صص 189-203.
• ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد. (1379). فرحه الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام. تهران: مرکز نشریات مکتوب.
• امین، حسن. (1408). مستدرکات اعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ج 7.
• بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. (1413). مدینه معاجز الأئمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی.
• بکری، احمدبن عبدالله. (1388). ذروه العلیا فی سیره المصطفی. ترجمۀ بهاءالدین کازرونی. به کوشش رسول جعفریان. تهران: علمی.
• بلاذری، أحمدبن یحیی بنجابر. (1417)، انساب الأشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
• ترکی، محمدرضا. (1387). پارسای پارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
• جعفریان، رسول. (1379). صفویه در عرصۀ دین. فرهنگ و سیاست. تهران: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه.
• حرّ عاملی. (1422). اثبات الهده. با مقدمۀ مرعشی نجفی. بیروت: مؤسسه الأعلمی.
• حسنی علوی ورامینی، محمدابن ابی زید. (بی تا)، احسن الکبائر. بی جا.
• رازی، امین احمد. (1378) .تذکرۀ هفت اقلیم. به اهتمام سید محمدرضا طاهری. تهران: سروش.
• راوندی، قطب الدین. (1409). الخرائج والجرائح. به اهتمام محمدباقر ابطحی اصفهانی. قم: مؤسسۀ امام مهدی.
• ربیع (1388). علینامه، با مقدمۀ محمود امیدسالار و محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• شیخ مفید. (بی تا). ارشاد. ترجمۀ سید هاشم رسولی محلاتی. قم: حوزۀ علمیۀ اسلامی.
• صفا، ذبیح الله. (1384). حماسه سرایی در ایران. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.
• طباطبایی، سید محمدحسین. (1372). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، دفتر انتشارات اسلامی.
• طبری، أبوجعفر محمدبن جریر. (1387). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
• طبری، محمدبن جریر. (1394). تاریخ الطبری. (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
• علاءالدوله سمنانی، احمدبن محمد. (1378). چهل مجلس. به اهتمام عبدالرفیع حقیقت. تهران: اساطیر.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
• قمی، عباس. (1414). سفینه البحار. قم: اسوه.
• کاتب واقدی، محمدبن سعد. (1374). طبقات. ترجمۀ محمود مهدوی. تهران: فرهنگ و اندیشه، ج1، صص214-215.
• کاشفی، میرزا حسین. (1331). بدایع الافکار فی صنایع الاشعار. ویراستۀ میرجلال الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
• کاهی، قاسم. (1366). دیوان. به کوشش احمد کرمی و عسل عریانی. تهران: تالار کتاب.
• کرمانی، ملا بمانعلی. (1385). حملۀ حیدری، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• کشفی ترمذی، محمدصالح بن عبدالله. (1380). مناقب مرتضوی (در مناقب شاه اولیاء، امیرالمؤمنین علی مرتضی)، تصحیح و تنظیم کوروش منصوری. تهران: روزنه.
• کویاجی، جهانگیر. (1380). بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران. تهران: آگه.
• مجلسی، محمدباقر. (1386). بحارالانوار. تهران: اسلامیه.
• مستنبط، سید احمد. (1399). قطره ای از دریای فضائل اهل بیت (ترجمۀ کتاب القطره). تهران: حاذق.
• مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1365). مروج الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
• مقدس اردبیلی، احمدبن محمد. (1378). حدیقه الشیعه. تصحیح صادق حسن زاده و علی اکبر زمانی نژاد. قم: انصاریان.
• مکارم شیرازی، ناصر. (1382). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ بیست و دوم.
• نصیری، محمدرضا. (1384). اثرآفرینان (زندگینامۀ نام آوران فرهنگی ایران). شش جلد، چاپ دوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• هاشمی، عبدالمنعم. (1385). چشم اندازی به معجزات پیامبران از منظر قرآن و تاریخ. ترجمۀ سیدرضا اسعدی. تهران: کردستان.
• یعقوبی، احمدبن اسحاق. (1389). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.