ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

بررسی تطبیقی سبک شناسی اشعار فارسی و عربی شیخ بهایی در ساختار و محتوا

صفحه (71 - 89)
بهزاد عابدین‌پور آهنگر ، رضا آقایاری زاهد (نویسنده مسئول)، رسول عبادی ، مریم محمدزاده
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: بهاءالدّین محمّد عاملی مشهور به شیخ بهایی (953-1030هـ.ق) از فاضلترین عالمان دورۀ صفویه است که با داشتن ذوق ادبی، اشعاری به فارسی و عربی سروده است. در مقالۀ حاضر با رویکرد سبک‌شناسی، اشعار فارسی و عربی وی در ساختار و محتوا بصورت تطبیقی بررسی شده است.

روش مطالعه: گردآوری اطلاعات پژوهش به شیوۀ کتابخانه ای انجام گرفته است و نگارش یافته های تحقیق، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی میباشد. جامعۀ آماری نیز شامل دیوان شیخ بهایی و اشعار عربی وی است که در الکشکول و کتابهای مختلف چاپ شده است.

یافته ها: اشعار فارسی شیخ بهایی، ساده و به دور از تکلفهای زبانی است. در شعر عربی نیز مطابق صرف و نحو عربی، اشعاری به دور از لغزش سروده است. ملمع گویی، استفاده از اوزان عربی، و کاربرد واژه های عربی از تأثیرات زبان عربی است که در شعر فارسی وی دیده میشود. در مقایسۀ تطبیقی در ساختار و محتوای هر دو شعر تشابه وجود دارد. جناس، واج آرایی، تکرار واژه، جمله، طرد و عکس، تشبیه، استعاره، اقتباس قرآنی، تضاد، کنایه، و تلمیح، در ساختار بلاغی شعر او فراوانی دارد. شیخ بهایی در محتوای شعری، به مضامین عرفانی، مذهبی، تعلیمی، غنایی توجه دارد و مضامین تعلیمی را نیز با مایه های مذهب و عرفان سروده است. بخش اندکی از اشعارش نیز غنایی است که در اشعار عربی بیشتر از فارسی میباشد.

نتیجه گیری: شیخ بهایی شاعری دوزبانه است که علاوه بر شعر فارسی، به زبان عربی که زبان مادری وی بوده است، شعر سروده است. در مقایسۀ تطبیقی دو گونۀ شعرش، تشابهات سبکی در ساختار زبانی، بلاغی و محتوایی وجود دارد. وی با زبانی ساده، بلاغتی مرسوم و متداول و اندیشۀ مشترک عرفانی و مذهبی، به فارسی و عربی شعر گفته است.

کلمات کلیدی
شیخ بهایی , شعر فارسی , شعر عربی , مقایسۀ تطبیقی , سبک شناسی.

• قرآن کریم.
• بهایی عاملی، محمدبن حسین (1382)، دیوان شیخ بهایی، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: زرین.
• بهایی عاملی، محمدبن حسین (1983)، الکشکول، ج1، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
• جوکار، منوچهر (1391)، «جوانب عرفانی در زندگی و شعر شیخ بهایی»، مطالعات عرفان اسلامی، ش91، صص 79ـ106.
• حرّ، عبدالمجید، (1983)، معالم الأدب العاملی، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
• سیوری، راجر (1385)، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
• صفا، ذبیح الله (1367)، تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز سده دهم تا میانۀ سده دوازهم هجری، ج5، بخش 2، تهران: فردوس.
• قافله باشی، سید اسماعیل (1390)، «بررسی و تحقیق در زحاف خبب از بحر متدارک و کاربرد آن در شعر فارسی»، فصلنامۀ لسان مبین، پژوهش ادب عربی، (4) 2، صص 151ـ 162.
• قصری، محمد (1374)، سیمایی از شیخ بهایی در آیینۀ آثار، تهران: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
• کزازی، جلال الدین (1381)، زیبایی شناسی سخن، بدیع، تهران: نشر مرکز.
• المحبی الحموی الأصل، محمد أمین بن فضل الله (بی تا)، خلاصۀ الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، جلد 3، بیروت: دار صادر.
• محمدی فشارکی، محسن و قیومیان محمدی، فاطمه. (1391). «ناگفته هایی دربارۀ آثار فارسی منسوب به شیخ بهایی»، متن شناسی ادب فارسی، ش3، صص 97ـ 112.
• مسبوق، سید مهدی و قادری بی باک، مهری. (1399). «بنمایه های عرفانی در سروده های عربی شیخ بهایی»، عرفان اسلامی، ش 65، صص 9ـ 24.