ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 5، مرداد 1402 ، شماره پی در پی 87

سازوکار تأثیر پنج تمهید فرمالیستی در فضاسازی نمایشی شاهنامه با تکیه بر غمنامۀ سهراب و جنگنامۀ کیکاووس

صفحه (15 - 33)
میترا بیغمی ، مریم جعفری (نویسنده مسئول)، عباس ذاکری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: حماسه بخش جدایی‌ناپذیر زندگی ایرانیان است و قرنهاست که در ادب و ادبیات ملت ما جایگاه خاصی دارد. پژوهش حاضر به بررسی تأثیر برخی مؤلفه های فرمالیسم در فضاسازی میپردازد. در تلاشیم که نشان دهیم براثر ترکیب و به کارگیری چه عواملی میتوان اطلاعات بنیادینی را ارائه داد که فضای نمایشی شاهنامه بتدریج و از طریق آن پی ریزی شده است.

روش مطالعه: در این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و با ابزارهایی که فرمالیسم در اختیار ما قرار داده است، به بررسی و تحلیل این موضوع در جنگنامۀ کیکاووس و غمنامۀ سهراب از شاهنامۀ فردوسی پرداخته شده است.

یافته ها: در این مقاله ابتدا مؤلفه های فرمالیسم ارائه شد و پس از ارائۀ شواهد لازم از شاهنامه، به تحلیل نحوۀ فضاسازی نمایشی پرداخته و به نحوۀ عملکرد آنها در فرایند خلق فضا با استفاده از تحلیل متنی توجه شده است.

نتیجه گیری: پژوهش حاضر نشان میدهد که چگونه از طریق ارتباط و تعامل لایه های مختلف فرمالیستی میتوان فضاسازی کلی نمایشی را شکل داد؛ بگونه ای که با تمهیدات فرمالیستی شاعر توانسته است به معرفی مکان، زمان، کنش و موقعیت شخصیتها بپردازد و حالاتی چون سردی، گرمی، سنگینی، یأس، شادی، ترس عشق، اندوه، سوءظن، و رازآلودگی را بر فضای نمایشی داستان غالب کند.

کلمات کلیدی
فرمالیسم , فضاسازی نمایشی , شاهنامه , جنگنامۀ کیکاووس , غمنامۀ سهراب.

• احمدی، بابک (1390) ساختار و تأویل متن. چاپ دوازدهم. تهران: نشر مرکز.
• باقری‌، فارس (1392)، کارکرد و کاربرد زبان در فرایند نمایشنامه‎نویسی، تهران: افراز.
• ثمره، یدالله. (1364). آواشناسی زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• رجایی، نجمه. (1387). آشنایی با نقد ادبی معاصر عربی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1384). نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: میترا.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). رستاخیز کلمات. درس‌گفتارهایی دربارۀ نظریۀ ادبی صورتگرایان روس. چاپ دوم، تهران: سخن.
• شمیسا، سیروس (1388 ش) نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: میترا.
• الصالح، صبحی. (2002 م). دراسات فی اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین.
• صفوی، کوروش (1380) از زبانشناسی به ادبیات. چاپ دوم. تهران: سورۀ مهر.
• علوی مقدم، مهیار. (1377). نظریه های نقد ادبی معاصر، صورتگرایی و ساختارگرایی. تهران: سمت.
• فضیلت، محمود (1390). اصول و طبقه بندی نقد ادبی. تهران: زوار.
• فورستر‌، ادوارد‌ مورگان (1391)، جنبه‎های رمان، ترجمۀ ابـراهیم یـونسی، تهران: امیرکبیر.
• مدرسی، فاطمه و بامدادی، محمد. (1398 ش). «نگاهی به موسیقی اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی»، مجلۀ مطالعات زبانی و بلاغی، شمارۀ 1، صص 1115-140.
• مژده، پروانه (1367)، «درباره زبان‌ تئاتر‌»، فصلنامه تئاتر، شمارۀ 2 و 3، تابستان و پاییز، صص 6-59.
• موران، برنا. (1389) نظریه های ادبیات و نقد، ترجمۀ ناصر داوران. تهران: آگاه.
• نـاظرزادۀ کـرمانی، فرهاد (1373)، «مطالعه تطبیقی‌ میان نمایشنامه و داسـتان‌»، فـصلنامه هنر، شمارۀ 25، صص 257-281.
• نـاظرزادۀ کـرمانی، فـرهاد (1383‌)، درآمدی‌ به نمایشنامه‎شناسی، تـهران: سمت.
• وحیدیان کامیار، تقی. (1369). وزن و قافیۀ شعر فارسی. چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• ولک، رنه و آوستن وارن. (1373ش). نظریۀ ادبیات. مترجمان: ضیاء موحّد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.
• White, Hayden. (1980). “The Value of Narratively in The Representation of Reality”, Critical Inquiry, 7 (1), Autumn.