ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 4، تیر 1402 ، شماره پی در پی 86

بررسی سیر تحوّل محتوای شعر فارسی انتظار در قرن معاصر

صفحه (221 - 242)
مسعود سعادتی ، محمدرضا روزبه (نویسنده مسئول)، صفیه مرادخانی ، علی نوری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف : شعر مهدویت و اندیشۀ انتظار ، همواره از مضامین موردنظر شاعران فارسی‌زبان بوده است . در شعر انتظار ، شاعران بر پایۀ اعتقاد به منجی آخرالزمان و با توجه به حکومتهای زمانۀ خود ، به موضوع مهدویت پرداخته اند . بدیهی است مضامین و برداشتهای آنها در دوره های مختلف ، تفاوتهایی دارد و تغییر و تحول مضامین در این نوع از شعر دینی ، بویژه در قرن اخیر، قابل‌توجه است . در این پژوهش ضمن بررسی محتوای شعر انتظار در سه دورۀ پهلوی اول ، پهلوی دوم و انقلاب اسلامی، به عوامل تأثیرگذار در تغییرات محتوایی این شاخۀ مهم شعر دینی نیز پرداخته شده است .

روش مطالعه : این پژوهش به روش تحلیل محتوا و با استفاده از شیوۀ کتابخانه ای در گردآوری اطلاعات انجام شده است.

یافته ها : در دورۀ پهلوی اول ، شاعران براساس سبک و سیاق گذشته ، به اشتیاق برای دیدار موعود و نیز بر پایۀ روایات به موضوع ظهور میپرداختند و هیچ نوع هدف و جهتگیری خاصی را تبلیغ نمیکردند . در دورۀ پهلوی دوم با توجه به آزادیهای سیاسی و اجتماعی بیشتر و بتبع آن گسترش شعر دینی و نیز نابسامانیهای سیاسی و اجتماعی ، شاعران موضوع انتظار را با مسائل روز پیوند زدند و نوعی امید به آینده را خلق کردند . در شعر انتظار انقلاب که آخرین دورۀ موردبررسی در این پژوهش است با ظهور رویکردهای جدیدی در این نوع شعر مواجه هستیم و شاعر با پیوند زدن انتظار با مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه ، به جهتگیری و ذکر وظایف منتظران میپردازد .

نتیجه گیری : میل به تغییرات شعر انتظار از دهۀ چهل و همزمان با ظهور گفتمان مقاومت و مبارزه و نیز رواج نو اندیشیهای دینی ، آغاز و بعد از انقلاب اسلامی به اوج خود رسیده است .

کلمات کلیدی
شعر انتظار , شعر مهدویت , قرن معاصر , شعر انقلاب , موعود

• امیری فیروزکوهی ، کریم ، ( 1369 ) ، دیوان ، چاپ دوم ، تهران : سخن .
• امین پور ، قیصر ، (1388)، مجموعه کامل اشعار ، تهران : مروارید .
• انصاری نژاد ، محمد حسین ، ( 1399 ) ، شمس الشرف ، قم : هاجر .
• بهار ، محمد تقی ، ( 1387 ) ، دیوان ، تهران : آگاه .
• حسینی ، حسن ، ( 1363 ) ، همصدا با حلق اسماعیل ، تهران : انتشارات حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی .
• خوشدل تهرانی ، علی اکبر ، (1370) ، دیوان ، تهران : نشریات ما .
• رسا ، قاسم ، (1340) ، دیوان ، تهران : بهمن .
• ریاضی یزدی ، محمد علی ، ( 1371 ) ، دیوان ، تصحیح حسین آهی ، تهران : جمهوری .
• الساده ، مجتبی ، ( 1385 ) ، شش ماه پایانی ، چاپ چهارم ، تهران : موعود عصر .
• شریعتی ، علی ، (1387)، انتظار مذهب اعتراض ، تهران : نیاشگران وحدت .
• شهریار ، محمد حسین ، ( 1382 ) ، دیوان سنا ، تهران : نگاه .
• صغیر اصفهانی ، محمد حسین ، ( 1390 ) ، مصیبت نامه ، چاپ هجدهم ، اصفهان : صغیر .
• صفارزاده ، طاهره ، (1384 )، دیدار صبح ، چاپ دوم ، تهران : پارس کتاب .
• صفارزاده ، طاهره ، ( 1386 ) ، در پیشواز صلح ، چاپ دوم ، تهران : هنر بیداری .
• صفارزاده ، طاهره ، (1387)، گزیده ادبیات معاصر ، تهران : نیستان .
• غروی اصفهانی (کمپانی) ، محمد حسین ، ( 1338 ) ، دیوان سنا ، تهران : دارالکتب الاسلامیه .
• قزوه ، علیرضا ، (1381) ، عشق علیه السلام ، چاپ دوم ، تهران : سورۀ مهر .
• قزوه ، علیرضا ، (1391) ، صبح بنارس ، چاپ دوم ، تهران : شهرستان ادب .
• کاشانی ، سپیده ، (1373) ، سخن آشنا ، تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .
• مجلسی ، محمدباقر ، (1386) ، بحارالانوار، ج51 ، چاپ چهارم ، تهران: اسلامیه .
• محبّت ، محمدجواد ، (1384) ، صحایف گل سرخ ، کرمانشاه : صبح روشن .
• مردانی ، نصرالله ، (1381) ، چهارده نور ازلی ، تهران : شاهد .
• مطهری ، مرتضی ، (1385 ) ، یادداشتهای استاد مطهری ، تهران : صدرا .
• معین ، محمد ، (1369) ، فرهنگ لغت ، چاپ پنجم ، تهران : امیرکبیر .
• موسوی اصفهانی ، محمدتقی ، (1383 ) ، آیین انتظار (خلاصۀ مکیال المکارم ) ، قم : کتاب جمکران.
• موسوی گرمارودی ، سید علی ، (1386) ، باغ سنگ ، تهران : تکا .
• میرشکاک ، یوسفعلی ، (1368) ، از چشم اژدها ، تهران : مرکز فرهنگی هنری اقبال لاهوری .
• هراتی ، سلمان ، (1380) ، مجموعۀ کامل اشعار ، تهران : انتشارات دفتر شعر جوان .
• همایی ، جلال الدین ، ( 1364 ) ، دیوان سنا ، تهران : هما .