ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 3، خرداد 1402 ، شماره پی در پی 85

رویکرد هستی شناسی مولوی به عالم خیال منفصل در دفتر نخست مثنوی

صفحه (195 - 216)
شادی ابراهیم‌خانی ، محمدحسین بیات (نویسنده مسئول)، اسماعیل تاجبخش ، بتول واعظ
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: دیدگاههای مرتبط با عالم خیال بر مبنای دو رویکرد هستی شناسی (وجودشناسی) و معرفت شناسی استوار شده اند. رویکرد هستی شناسی، عالم خیال را یکی از مراتب وجود دانسته که حد فاصل میان عالم عقول و عالم ماده است؛ در مقابل، رویکرد معرفت شناسی، خیال را بعنوان قوه ای از قوای ادراکات آدمی در نظر میگیرد که محدود به خیال متصل است. از جمله عارفانی که به این موضوع پرداخته اند، مولانا است که در مثنوی بصورت غیرمستقیم اشاراتی به این عالم کرده است، اما برخلاف بزرگانی همچون ملاصدرا، شیخ اشراق و ابن عربی، فصل مستقلی با نام عالم خیال در آثار او دیده نمیشود. به همین دلیل برخی گمان میکنند در مثنوی، موضوع عالم خیال بعنوان مرتبه ای از وجود مطرح نشده و منظور از خیال در مثنوی صرفاً همان خیال متصل، خیال‌اندیشی و تصورات ذهنی است. اغلب پژوهشهایی که در باب خیال در مثنوی بحث کرده اند، خیال را تنها در ساحتی معرفت شناسی بررسی کرده اند و آن را یکی از قوای ادراکی انسان تلقی کرده اند که بیشتر جنبه منفی دارد و مانع رسیدن به معرفت است. هدف اصلی این پژوهش بر این موضوع استوار است که عالم خیال در مثنوی، ماهیتی هستی شناسی، معرفت شناسی یا هر دو ساحت را دربرمیگیرد.

روش مطالعه: در این پژوهش با روشی توصیفی ـ تحلیلی ساحت هستی شناسی عالم خیال بعنوان یکی از مراتب هستی و وجود در اندیشه مولوی با تکیه بر دفتر اول مثنوی اثبات شده است.

یافته ها: در نظر مولانا خیال نه تنها قوه ای از قوای باطنی انسان است، بلکه بعنوان مرتبه ای از مراتب وجود پذیرفته شده و در بسیاری از ابیات مثنوی بصورت مفهومی بدان پرداخته شده است.

نتیجه گیری: مولوی راههای رسیدن به عالم خیال را مواردی چون تبدیل صفات ظاهری به باطنی، خواب و رؤیا، الهام، موت طبیعی و موت ارادی میداند.

کلمات کلیدی
عالم خیال , خیال متصل , خیال منفصل , هستی شناسی , معرفت شناسی , مولوی , مثنوی.

• قرآن کریم، ترجمۀ حسین انصاریان (1390)، قم: آیین دانش.
• آریان، حسین و کمالی بانیانی، مهدی رضا (1395)، «تحلیلی بر خواب و رؤیاهای عرفانی از منظر مولانا در مثنوی معنوی»، عرفان اسلامی، شمارۀ 50، صص 233 تا 213.
• آشتیانی، سید جلال الدین (1375)، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
• برقعی، زهره (1389)، خیال از نظر ابن سینا و صدرالمتألهین، قم: بوستان کتاب.
• ابن عربی، محمدبن علی (1392)، فصوص الحکم، توضیح محمدعلی موحد و صمد موحد، تهران: کارنامه.
• ابن عربی، محمدبن علی (1422ق یا 2001م)، تفسیر ابن عربی، 2 جلدی، گردآورنده: سمیر مصطفی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
• انقروی، رسوخ الدین اسماعیل (1374)، شرح کبیر بر مثنوی معنوی مولوی، 13 جلدی، ترجمۀ عصمت ستارزاده، تهران: زرین.
• بیات، محمّدحسین (1374)، مبانی عرفان و تصوّف، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
• چیتیک، ویلیام (1394)، عوالم خیال (ابن عربی و مسئلۀ اختلاف ادیان)، ترجمۀ قاسم کاکایی، تهران: هرمس.
• خوارزمی، کمال الدین حسین بن حسن (1384)، جواهر الاسرار و زواهر الانوار (شرح مثنوی معنوی)، 4جلدی، مقدمه و تصحیح محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
• داوری اردکانی، رضا (1381)، «نظری بر عالم خیال»، خردنامۀ صدرا، شمارۀ28، صص 21-19.
• سبزواری، حاج ملاهادی (1373)، شرح مثنوی، به کوشش مصطفی بروجردی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
• علیاری، شمسی (1395)، «بررسی معانی و مصادیق خیال در مثنوی مولوی»، مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره2، شماره 1-3، صص 623-617.
• فروزانفر، بدیع الزمان (1386). شرح مثنوی شریف، سه جلدی، تهران: زوّار.
• قیصری، داوود (1387)، شرح قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی، دو جلدی، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: مولی.
• مولوی، جلال الدین (1377). مثنوی معنوی، مطابق نسخه تصحیح نیکلسون، بکوشش مهدی آذریزدی (خرمشاهی)، تهران: پژوهش.
• نیکلسون، رینولد الین (1374)، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمۀ حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.