ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 9، آذر 1401 ، شماره پی در پی 79

سیر تحول طنز مطبوعاتی در یکصد سال اخیر ایران از دیدگاه ادبی (مطالعۀ موردی: نسیم شمال، توفیق و گل‌آقا)

صفحه (259 - 274)
فرحناز محمدی ، امید مجد (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: طنز از انواع فرعی ادبیات و زادۀ اعتراض است و بیگمان یکی از عرصه های مهم بروز و جلوۀ طنز در دورۀ معاصر، مطبوعات بوده اند. طبق نظر طنزپردازان، مهمترین کارکرد طنز مطبوعاتی، انتقادی و ژورنالیستی بودن آن است و طنز مطبوعاتی بدلیل این ماهیت، بشکل مستقیم با دستگاه های صاحب‌قدرت گره خورده است. در این پژوهش، سه نشریۀ برجستۀ نسیم شمال، توفیق، و گل‌آقا از سه دورۀ مشروطه، پهلوی و انقلاب اسلامی بعنوان نمونه انتخاب شده و از منظر ادبی مورد بررسی قرار گرفته است.

روش مطالعه: روش گردآوری داده ها در این پژوهش، کتابخانه ای و براساس یادداشت‌برداری است و تحلیل داده ها بصورت توصیفی انجام شده است. بر این مبنا در آغاز کتابهای مهم در زمینۀ طنزپردازی در ایران مطالعه و یادداشت‌برداری شده و سپس مطبوعات موردنظر مطالعه شده اند و به تجزیه و تحلیل داده ها برمبنای استخراج آرایه های ادبی و فنون بلاغی پرداخته شده است.

یافته ها: انتقادهای سیاسی و اقتصادی پایۀ اصلی طنز این مطبوعات است. اخبار روز در حوزه های مختلف، دقت در روند زندگی اجتماعی، ارتباطات میان افراد جامعه از مهمترین منابع مهم سوژه یابی برای طنزپزدازان این سه نشریه است.

نتیجه گیری: آیرونی و طعنه، کنایه و ارسال‌المثل، تشبیه، استعاره و نقیضه گویی پرکاربردترین شگردهای بلاغی در این متون هستند. زبان در این نشریات ساده بوده و نسیم شمال بعلت تقدم زمانی آن و وجه شاعری سید اشرف‌الدین دارای زبانی به نسبت رسمیتر و ادیبانه تر است.

کلمات کلیدی
طنز , مطبوعات , صنایع ادبی , گل‌آقا , توفیق , نسیم شمال

• آرین‌پور، یحیی (1372). از صبا تا نیما: تاریخ 150 سال ادب فارسی، تهران: زوار.
• تانکراد، جیمز و سورین، جوزف ورنر (1388) نظریه های ارتباطات، ترجمۀ علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• تیموری، مهرداد (1397) فرهنگ مطبوعات، البرز: ملرد.
• جان، موریل (1392) فلسفۀ طنز: بررسی طنز از منظر دانش، هنر و اخلاق، ترجمۀ دانیال جعفری و محمود فرجامی، تهران: نشر نی.
• حکیمی، محمود (1375) لطیفه های سیاسی، قم: خرّم.
• داد، سیما (1382 ). فرهنگ اصطلاحات ادبی (ویـرایش جدیـد). تهران: مروارید.
• عرفانی، امیر (1379). طنز در مطبوعات ایران، مجلۀ رسانه، شمارۀ ۴۳.
• فرقانی، محمدمهدی و سیاسی، پردیس (1396) «طنز مطبوعاتی و گفتمانهای سیاسی در سه دوره اصلاحات، اصول‌گرایی و اعتدال»، مجلۀ رسانه، (4) 28، صص 5-26.
• کریچلی، سیمون ( ۱۳۸۴ ). در باب طنز، ترجمۀ سمّی سهیل، تهران: ققنوس.
• کلینی، محمدبن یعقوب (1363) الکافی، جلد دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• گیلانی، اشرف‌الدین (1325) روزنامۀ نسیم شمال، 72 شماره. رشت.
• مک کوایل، دنیس، (1382). درآمدی بر نظریات ارتباط جمعی، ترجمـۀ پرویـز اجلالی، چاپ سوم، تهران: دفتر مطالعات و توسعۀ رسانه ها.
• مهدی‌زاده، سید محمد (1389) نظریه های رسانه اندیشه های رایج و دیدگاه های انتقادی، تهران: همشهری.
• Kreuz, R. J. and Roberts, R. M. (1993). “On Satire and Parody: The Importance of Being Ironic”, Metaphor and Symbol, 8 (2), pp. 97–109.