ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 8، آبان 1401 ، شماره پی در پی 78

معرفی سبکشناسانه شجره الاتراک؛ رونوشتی از الوس اربعه الغ بیگ

صفحه (25 - 40)
مریم زمانی (الله داد) ، ثریا شهسواری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: نسب نگاری یکی ازعلوم بدیعی است که در ادوار مختلف مورد توجه صاحبان قدرت بوده است. در دورۀ تیموری، الغ بیگ تلاش قابل توجهی در ارتباط دادن خاندانش به دودمان چنگیز داشت. بدین سبب اثری نسب نگارانه، با عنوان تاریخ الوس اربعه تألیف کرد که نسخۀ اصلی آن ناپدید شد، اما بقایای تطبیق داده شدۀ آن با نام شجره الاتراک معروف شد که امروزه دو نسخه از آن موجود میباشد. هدف پژوهش این است که با نگاهی به لایه های ادبی، زبانی و محتوایی شجره الاتراک و با کمک روش سبک شناسانۀ توصیفی، به معرفی این اثر تاریخی ادبی بپردازد. با توجه به ویژگیهای سبکی این متن و استفاده از سبک شناسی توصیفی در سه سطح محتوایی، زبانی و بلاغی دورۀ استنساخ و نگارش شجره الاتراک و ماهیت نویسندۀ آن بررسی شود.

روش مطالعه: روش کار به شیوۀ تحلیلی و توصیفی است و داده ها بطریق فیش نویسی و نمونه برداری از متن با مطالعۀ مکرر و انتخاب گزینه های تکرارشونده گردآوری شده اند و گاهی ذکر موارد شاذ و نادر به نزدیک شدن به پاسخ سؤالات کمک کرده است.

یافته ها: شجره الاتراک از جمله متون تاریخی -ادبی است که با معرفی و بررسی ویژگیهای آن، به پژوهشگران فرصت مطالعه در متنی را میدهد که علاوه بر نکته های تاریخی مبهم حکومت مغولان و ایلخانان در ایران، از نظر ادبی و زبانی هم ویژگیهای برجسته ای دارد و میتواند بخشی از حلقه های ارتباطی دوره های مختلف تاریخی زبان فارسی، ادبیات و فرهنگ ایران بزرگ را بهم پیوند بزند.

نتیجه گیری: با همۀ تلاشهای نویسنده در کاربرد آرایه های ادبی و کلمات عربی و بیشتر از آن ترکی مغولی، همچنان نثر شجرهالاتراک ساده و مانند بیشتر متون تاریخی ارجاعی است. آنچه بیشتر از همه در شیوۀ نثرنویسی آن بچشم میخورد سبک جمله نویسی در عطف، و فصل و وصل جمله هاست؛ به طریقی که بیشتر جمله ها بدون درنظر گرفتن محل اتصال و فصل، با «واو» عطف بهم متصل شده اند و مصحّح را در ارتباط جمله ها با مشکل مواجه میکند. اشتباه در کاربرد حروف اضافه، آوردن جمله ها و اشعار ترکی و حتی نوشتن متن بر اساس لهجۀ ترکان پارسیگوی، ظن ترک زبان بودن نویسنده و چه بسا مغولی بودن او را قدرت میبخشد و این ادعای کاتب که متن را از روی الوس اربعه الغ بیگ تلخیص کرده مورد تأیید قرار میدهد. با توجه به ارادت نویسنده به اهل تسنن بنظر میرسد متن در دوره ای قبل از رسمی شدن مذهب شیعه استنساخ شده است. با توجه به ویژگیهای بلاغی و زبانی متن و همخوانی آن با نثر دورۀ تیموری چنین مینماید که متن متعلق به دورۀ تیموری است و نویسنده از وابستگان ترک زبان ایلخانان و چه بسا که نسخۀ ثبت شده با نام شجره الاتراک متن الوس اربعه مفقود باشد.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی توصیفی , نثر دورۀ تیموری , شجرهالاتراک , نسخه خطی

• از سمرقند به کاشان، کاشانی، غیاث الدین جمشید (1375) بـه کوشـش محمـد بـاقری، تهران: علمی و فرهنگی.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله (1389)، جلد 4، تهران: فردوس.
• تاریخ نگاری، ناجی، محمدرضا (1393) دانشنامۀ جهان اسلام، ج1، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
• تذکره الشعرا، سمرقندی، دولتشاه (1382)، به اهتمام ادوارد براون، تهران: اساطیر.
• خاندان و حکمران در تاریخ‌نگاری تیموری، فوربزمنز، بئاتریس (۱۳۹۰) ترجمۀ اکبر صبوری، پیام بهارستان، صص۸۱۵-۸۳۴.
• خوارزمیه پس از خوارزمشاهیان، سرافرازی، عباس (1387)، مجلۀ علمی پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان (53) 2، صص41-58.
• دین و دولت در ایران عهد مغول، بیانی، شیرین (1389) جلد 1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• زبده التواریخ، حافظ ابرو (1380) به کوشش سیدکمال جوادی، تهـران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• شعر پارسی در عهد شاهرخ، یارشاطر، احسان (1334)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• ظفرنامه، علی یزدی، شرف الدین (1972) تصحیح عصام الدین ارونبایوف، ازبکستان، تاشکند: فن.
• فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، دانش پژوه، محمدتقی، (۱۳۵۷) تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• کاوش رصدخانه مراغه، ورجاوند، پرویز (1366)، تهران: امیرکبیر.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس (1378)، چاپ پنجم، تهران: فردوس.
• مآثرالملوک، خواندمیر (1370)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: موسـسه خـدمات فرهنگی رسا.
• ورود اخبار تاریخی به انساب‌نگاریهای دورۀ اسلامی تا پایان سدۀ سوم هجری، بیات، علی و تقوی، محمد، (۱۳۹۶) تاریخ و تمدن اسلامى، (26) 13، صص۳-۲۶.
• یعقوب لیث، باستانی پاریزی، محمدابراهیم، (۱۳۷۷) تهران: علم.