ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

بررسی سبک فکری مولانا پیرامون آداب نیایش و دعا (با رویکرد قاعده گریزی)

صفحه (315 - 333)
اشرف میکائیلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی یکی از آثار سترگ عرفانی است که با زیرساختی وحیانی و عرفانی، آموزه های بسیاری را در اختیار سالکان طریقت قرار میدهد. مولانا با ذوق ادبی و عرفانی خود بسیاری از جوانب ظاهری و معنایی آیات قرآن کریم از جمله آداب دعا و نیایش را در مثنوی مورد توجه قرار داده است.

روش مطالعه: یافته های این پژوهش بشیوۀ توصیفی - تحلیلی و بر مبنای سند کاری و مقایسۀ تطبیقی بین مسئلۀ دعا در قرآن کریم و مثنوی مولانا صورت گرفته است. در آغاز این تحقیق مبانی نظری مورد توجه قرار گرفته است، سپس نمونه های مناجات و دعا در مثنوی در بررسی تطبیقی با قرآن کریم تحلیل و واکاوی شده ‌است.

یافته ها: دعا و نیایش و وابسته ها و متعلقات مفهومی آن در اندیشۀ مولانا و در منظومۀ فکری وی در مثنوی معنوی به نسبت شرایط و مراتب وجودی افراد، مظاهر و نمود گوناگون مییابد. این نمودها در ساختار شالوده گریز ذهن مولانا، در ظاهر متفاوت اما در باطن معانی واحدی دارند و آن هم تنها تقرّب به حق است.

نتیجه گیری: در اندیشۀ مولانا در مسئلۀ دعا و نیایش هم باید آدابدان بود و هم آداب گریز؛ ازاینرو آداب دعا یکی از مهمترین ژرفساختهای معنایی در مثنوی است که بسترساز نگرش شالوده شکنانۀ مولاناست.

کلمات کلیدی
دعا و نیایش , آداب , قرآن کریم , مثنوی , قاعده گریزی

• قرآن کریم.
• بحر در کوزه، زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۶)، چاپ سوم، تهران: علمی.
• بررسی سبک فکری مولوی، بررسی موردی: پدیدۀ خواب، اسعدی، یعقوب و همکاران (۱۴۰۰)، نشریۀ علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورۀ۱۴، پیاپی ۶۱، صص ۱۷۹-۱۶۵.
• پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی، ایگلتون، تری (۱۳۸۰)، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
• تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی، حلبی، علی اصغر (۱۳۷۲)، تهران: اساطیر.
• حدیث بندگی و دلبردگی، سروش، عبدالکریم (۱۳۷۵)، تهران: صراط.
• در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی، پورنامداریان، تقی (۱۳۸۴)، تهران: سخن.
• ژاک دریدا، رویل، نیکلاس (۱۳۸۸)، ترجمۀ پویا ایمانی، تهران: نشر مرکز.
• ساخت شکنی بلاغی: نقش صناعات بلاغی در شکست و واسازی متن، نقد ادبی، فتوحی رودمعجنی، محمود (۱۳۸۷)، صص ۱۳۵-۱۰۹.
• ساخت‌گرایی، پساساختگرایی و مطالعات ادبی، سجودی، فرزان (۱۳۹۴)، مجموعه مقالۀ سوسور، شکلوفسکی، موکاروفسکی و ...، تهران: سورۀ مهر.
• شالوده شکنی، نوریس، کریستوفر (۱۳۸۸)، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
• شکوه شمس؛ سیری در آثار و افکار مولانا جلال الدین رومی، شیمل، آنه ماری (۱۳۹۵)، چاپ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی.
• عرفان و فلسفه، استیس، والتر.ت (۱۳۸۵)، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: سروش.
• فرهنگ فارسی، معین، محمد (۱۳۸۰)، چاپ دوم، تهران: حبیبی.
• قرآن، ساخت شکنی و بازگشت‌ نشانه، قیطوری، عامر ‌(۱۳۸۲)، قم: طه.
• قصه‎ها و حکایات مثنوی در خوانش شالوده شکنانۀ مولوی، یوسف پور، محمدکاظم و بی نظیر، نگین ‌(۱۳۹۰)، ادب‌پژوهی، شمارۀ هفدهم، صص ۸۷-۶۵.
• گذر از مدرنیته؛ نیچه، فوکو، لیوتار، حقیقی، شاهرخ (۱۳۸۷)، تهران: آگه.
• گزیدۀ غزلیات شمس، مولانا، جلال الدین محمد بلخی (۱۳۸۵)، به اهتمام محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: نگاه.
• نگرش ساختارشکنانۀ مولانا در مفهوم دعا، بی نظیر، نگین (۱۳۸۶)، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ ۳۶، صص 106-122.