ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 5، مرداد 1401 ، شماره پی در پی 75

معرفی و متن‌شناسی نسخۀ خطی جواهرالاسرار رشیدای تبریزی

صفحه (65 - 83)
سیدمحمد راستگو (نویسنده مسئول)، رضوان سادات باختر ، عبدالرضا مدرس زاده
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1400

چکیده

زمینه و هدف:‌ دست‌نوشته هایی که از پیشینیان برجای مانده اند و اصطلاحاً نسخۀ خطّی خوانده میشوند، بخش مهمی از میراث فرهنگی هر ملت و مملکتند و از همین روی، نگهداری، مراقبت و تصحیح و تحقیق آنها به شیوۀ علمی از واجبات فرهنگی است. مثنوی جواهرالاسرار سرودۀ رشیدای تبریزی یکی از همین نسخه های ارزشمند است که اینک در دست تصحیح نگارندگان و این مقاله برای معرفی آن سامان یافته است. از نظر پیشینه، تا کنون دربارۀ این مثنوی که دو نسخه از آن برجای مانده، پژوهشی انجام نشده است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسشهاست که جواهرالاسرار به چه موضوعاتی پرداخته؟ چه ساختاری دارد؟ و با چه سبک و سیاقی سروده شده است؟

روش مطالعه: این پژوهش، مطالعه ای نظری است که به روش کتابخانه ای و شیوۀ توصیفی و تحلیلی انجام شده است. محدوده و جامعۀ موردمطالعه، نسخۀ خطی جواهرالاسرار است که دو نسخه از آن بدست آمده است.

یافته ها: مثنوی جواهرالاسرار چنانکه از نامش پیداست در موضوع کانی‌شناسی است و از همین ‌روی بجز ارزشهای ادبی از نظر تاریخ علم نیز ارزشهای ویژه دارد. رشیدا در این منظومه با تکیه بر تخصص خود در زمینۀ جواهرشناسی و بهره مندی از کتابهای این فن، دربارۀ گوهرها، معادن آنها، انواع آنها، قیمت آنها و... سخن گفته است.

نتیجه گیری: موضوع این مثنوی در اصل کانی‌شناسی است و سراینده به تفصیل در هشت باب دربارۀ هشت گوهر قیمتی سخن گفته و به مناسبت از داستان و تاریخ یاری گرفته، و با گونه ای نوآوری در مثنوی، هر بحث و بخش را با یک رباعی آغاز کرده، و از نظر زبانی و ادبی بیش از هرچیز به ترکیب‌سازی و تصویرپردازی توجه داشته است.

کلمات کلیدی
جواهرنامه , جواهرالاسرار , رشیدای تبریزی , کانی‌شناسی , ترکیب‌‌سازی

• تذکرۀ پیمانه. گلچین معانی، احمد. (1365). تهران: کتابخانۀ سنایی.
• تذکرۀ نصرآبادی. نصرآبادی، محمدطاهر. (1379). به کوشش احمد مدقّق یزدی. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
• تنسوخ‌نامۀ ایلخانی. نصیرالدین طوسی، محمد. (1348). به کوشش مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• جواهرالاسرار، رشیدای تبریزی، عباسی تبریزی اصفهانی، کتابخانۀ ملک، شماره . 7-5266 (خطی)
• جواهرنامۀ نظامی، جوهری نیشابوری، محمدبن ابی البرکات. (1383). به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
• دائره المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوس بجنوردی، مقالۀ جواهرنامه، امینی، حسن. (1389). تهران: مرکز دائره-المعارف بزرگ اسلامی. ج18. ص 675.
• روزِ روشن. صبا، مولوی، محمدمظفرحسین صبا. (1343). تصحیح و تحشیه: محمدحسین رکن‌زاده آدمیت. تهران: کتابخانۀ رازی.
• شام غریبان، شفیق، لجهمی ناراین. (1977). مرتبۀ محمد اکبرالدین صدیقی، انجمن ترقی اردو: کراچی.
• فهرست نسخه های خطی ایران (فنخا)، درایتی، مصطفی. (1388). تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.
• فهرست‌وارۀ دست‌نوشته های ایران (دنا). درایتی، مصطفی. (1384). تهران: نشر سازمان اسناد و کتابخانۀ جمهوری اسلامی ایران.
• کاروان هند. گلچین معانی، احمد. (1369). مشهد: آستان قدس.
• کانی شناسی در ایران قدیم، زاوش، محمد. (1348). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
• گوهرها. ذکاء، یحیی (1356). تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی. ص3.
• نقد ادبی، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1377). چ۹، تهران: امیرکبیر.
• یادداشتها و اندیشه ها، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1379). تهران: جاویدان.